នគរភ្នំជាឈ្មោះដែលជនជាតិខ្មែរហៅឈ្មោះប្រទេសរបស់ខ្លួន។ ចិន អានត្រាប់តាមសូរខ្មែរក្លាយជាហ្វូណន។
នគរភ្នំមានទឹកដីលាតសន្ធឹងពីបឹងទន្លេសាបរហូតដល់ពាមទន្លេមេគង្គ
ដែលជាប់ទៅនឹងសមុទ្រ។ រាជធានីវ្យាធបុរៈរបស់នគរភ្នំ
កាលនោះប្រហែលស្ថិតនៅបាភ្នំ ខេត្តព្រៃវែងសព្វថ្ងៃ។
Fúnán 扶南
គឺជាឈ្មោះចិននៃនគរបុរាណដែលស្ថិតនៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ ។
ការកំណត់ឈ្មោះនេះត្រូវបានគេរកឃើញ
នៅក្នុងអត្ថបទប្រវត្តិសាស្ត្រចិនជាច្រើនដែលពិព៌ណនាពីរដ្ឋនេះ
បើតាមចិនបុរាណអានថា ប៊ីយូណាមដែលជាពាក្យគ្មានន័យអ្វីឲប្រាកដក្នុងភាសាចិនទេ ។[១] ប្រភេទនៃមនុស្សជាតិពន្ធុភាសានេះ
ថាតើភាគច្រើនគឺមន-ខ្មែរ រឺ អូស្ត្រូណេសៀន(Austronesian)
គឺជាប្រធានបទនៃការពិភាក្សាជាច្រើនក្នុងចំណោមពួកអ្នកឯកទេស ។ មានមតិខ្លះចាត់ទុកថា ហ៊្វូណនត្រូវនឹងពាក្យថា ភ្នងដោយសំអាងថាកុលសម្ព័ន្ធភ្នងដែលរស់នៅលើខ្ពង់រាបសព្វថ្ងៃ
ស្ថិតនៅក្នុងអំបូរខ្មែរនេះម្យ៉ាង ហើយម្យ៉ាងទៀតដោយសំអាងថារូបចម្លាក់
នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបូរាណខ្មែរ បានបង្ហាញថាខ្មែរក្នុងសម័យនោះ មានសំលៀកបំពាក់
និងទម្លាប់ខ្លះដូចពួកភ្នងដែរ ។ ចំពោះរឿងនេះគួរកត់សំគាល់ថាលោកសាស្ត្រាចារ្យ
អ៊ែល ប្រាំផ្ត៍ (L. Brumpt) បានបញ្ជាក់ថា ខ្មែរ
និងភ្នងពិតជាមានពូជអំបូរជាមួយគ្នាមែន
ដោយសំអាងទៅលើលទ្ធផលនៃការសិក្សារបស់លោកទៅលើឈាមក្រហម (អេម៉ូក្លូប៊ីន) ។[២]ឈ្មោះដើមគឺត្រូវបានគេស្គាល់ទេ ។ ការបកប្រែខ្លះដូចជា នគរភ្នំ ដែលច្រើនស្មានថា ពាក្យហ៊្វូណននេះគឺត្រូវបានយកចេញជាញឹកញាប់ពីពាក្យខ្មែរ ព្នំ រឺ វ្នំ (ទំនើប:ភ្នំ) ដោយលោកសឺដេស លោកបានបញ្ជាក់ថា ស្ដេចនៅសម័យនោះមានឋានន្តរនាមថា ស្ដេចភ្នំ ពាក្យខ្មែរបុរាណថា កុរុងវ្នំ ត្រូវនឹងសំស្ក្រឹតថាបវ៌តភូបាល រឺ សៃលរាជ ។
ជនជាតិចិនក៏បានយកឋានន្តរនាមនេះប្រើសំរាប់
ហៅប្រទេសដែលស្ដេចទាំងនោះគ្រប់គ្រងផងដែរ ។ ចំពោះទម្លាប់ខាងលើនេះ លោក
E.Aymomier បានកត់សំគាល់ឃើញថា
ក្នុងសម័យបូរាណចិនមិនចេះវែកញែកមនុស្សឲដាច់ពីប្រទេសទេ ។
ពួកនេះច្រើនប្រើឈ្មោះតែមួយសំរាប់សំគាល់មនុស្សផងរាជធានីផងប្រទេសទាំងមូលផង រឺ
ក៏ឈ្មោះឋានន្តរនាមរបស់អ្នកដឹកនាំផង ។ ចំពោះទស្សនៈរបស់លោកសឺដេសនេះ
គួរឲកត់សំគាល់ថា ឯកសារចិនបាននិយាយច្បាស់ថាអធិរាជអាណាចក្រភ្នំមានឋានន្តរនាម គូឡុងគឺក្រុងដែលសព្វថ្ងៃមានន័យថា ស្ដេចសោយរាជ្យ ។ បើដូច្នេះ ពាក្យ ហ៊្វូណន ចិនហៅតាមឋានន្តរនាមរបស់អធិរាជអាណាចក្រភ្នំគឺកុរុងវ្នំនេះឯង ។ ឯការដែលមានឋានន្តរនាមយ៉ាងនេះគឺប្រហែលមកពីភ្នំជាទីកន្លែងដែលអធិរាជឡើងទៅជួបនឹងព្រះឥសូរៈ ឯកសារចិនបាននិយាយថាព្រះអាទិទេពយាងចុះលើភ្នំម៉ូតាន់
(Mo-tan) ជាញឹកញាប់
ព្រះអង្គបានមកទីនោះដើម្បីបញ្ចេញមហិទ្ធិរិទ្ធិរបស់ព្រះអង្គ
ព្រះអធិរាជទាំងឡាយបានទទួលនូវពរជ័យពីព្រះអង្គ
ហើយប្រជារាស្ត្រក៏បានសុខចំរើនដោយសារនោះផង ។[៣] ក៏ប៉ុន្តែ ណាន 南 ប្រហែលជាមានន័យទូទៅថា ត្បូង ដែលគឺជាករណីយរដ្ឋដ៏ទៃទៀតមានឈ្មោះដូចអណ្ណាម ។
គេមានជំនឿថាវាត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅសតវត្សទី១នៃគ.ស.នៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ ដែលបច្ចុប្បន្នគឺជាទឹកដីវៀតណាម [៤]ទោះបីជាលំនៅដ្ឋានរបស់មនុស្សដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ នៅក្នុងតំបន់នោះប្រហែលជាត្រូវបានត្រលប់មកវិញរហូតទាល់តែដល់សតវត្សទី៤ម.គ. ។ ថ្វីបើត្រូវបានចាត់ទុកដោយពួកបេសកជនចិនជាអាណាចក្រឯកភាពមួយមែន ហ៊្វូណន (ភ្នំ) ប្រហែលជាធ្លាប់ជាសមូហកម្មនៃរដ្ឋបុរីមួយចំនួនជួនកាលបានធ្វើសឹក នឹងរដ្ឋផ្សេងមួយទៀត និងពេលមួយនោះបានរួបរួមនយោបាយឡើងវិញ ។[៥]
តិចតួចណាស់ដែលគេដឹងអំពីហ៊្វូណន លើកលែងតែថាវាគឺជារដ្ឋពាណិជ្ជកម្មដែលប្រកបដោយសក្ដានុពល តាមភស្តុតាងដោយការរកឃើញនៃទំនិញរ៉ូម៉ាំង ចិន និងឥណ្ឌា កំឡុងពេលកំណាចបុរាណវត្ថុនៅកំពង់ផែបុរាណ អូរកែវ (O’Keo រឺ O’Ceo ) ដែលជាញឹកញយត្រូវបានសរសេរដោយភាន់ច្រឡំថាជា Oc Eo (អូរកែវ) នៅវៀតណាមខាងត្បូង ។[៦] រាជធានីនៃនគរភ្នំប្រហែលជាដើមឡើយតាំង នៅបរិវេណបាភ្នំក្បែរកូនក្រុងបាណាមនៃកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ននៅក្នុងខេត្តព្រៃវែង ដែលប្រហែលជាត្រូវបានផ្លាស់ទៅអូរកែវ នៅពេលក្រោយមកទៀត ។ វិខខឺរី (Vickery) [៧] បានច្រានចោលដោយកែតម្រូវលើការប្រកាសរកឃើញកូនក្រុងមួយដែលហៅថា វ្យាធបុរ (ទីក្រុងនៃអ្នកប្រមាញ់) ដោយលោកសឺដេស[៨]ពីព្រោះតែលោកបានទាញយកឈ្មោះពី តេមូ (Tèmù 特牧) ដែលគេលើកយកមកនិយាយជារាជធានីនៅក្នុងអត្ថបទប្រវត្តិសាស្ត្រចិន ដូច្នេះហើយវាត្រូវនឹងពាក្យខ្មែរថា ទ្មាក់រឺទល្មាក់ ដែលមានន័យថា អ្នកទាក់ មិនមែន អ្នកប្រមាញ់ទេ ។ ភាគច្រើននៃអ្វីដែលគេដឹងពី ហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ គឺបានមកពីកំណត់ត្រាពីប្រភពចិននិងចាម ដែលចុះកាលបរិច្ឆេទពីសតវត្សទី៣ដល់ទី៦ និងបានមកពីកំណាយបុរាណវត្ថុ ។ គ្មានការស្រាវជ្រាវខាងបុរាណវត្ថុណាត្រូវបានធ្វើឡើងនៅ ក្នុងរដ្ឋនេះក្នុងតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ របស់កម្ពុជាជាច្រើនទសវត្សមកហើយ ហើយតំបន់នេះប្រាកដជាជាទីតាំងដោយបានស្មានទុកថាជា រាជធានីជាច្រើននៃហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ។ [៩]ហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជានគរខ្មែរដំបូង និងជានគរមុនអាណាចក្រខ្មែរ ។
១. ហ៊្វូណនមានចម្ងាយ ៣០០០លី ខាងលិចប្រទេសលីនយី
២. ហ៊្វូណនមានចម្ងាយ ៧០០០លី ចេណាន (Jenan) (តុងកឹង)
៣.ហ៊្វូណនមានទំហំ៣០០០លី ក្រោយពង្រីកធំដល់ ៥០០០រឺ៦០០០លី
៤.ហ៊្វូណនស្ថិតនៅក្នុងឈូងសមុទ្រធំមួយ
៥.មានទន្លេធំមួយហូរពីខាងលិច (ឯកសារខ្លះពាយព្យ) ហើយចាក់ទៅសមុទ្រ ។ បើសិនគិតថា១លីប្រវែង៥៧៦ម៉ែត្រចម្ងាយពីលីនយីមកហ៊្វូណនមាន១៧២៨គ.ម.គឺត្រូវនឹងប្រទេសខ្មែរសព្វថ្ងៃនេះ កម្ពុជាក្រោមនិងប្រទេសថៃកណ្ដាល ។ ឈូងសមុទ្រក្នុងឯកសារចិនគឺជាឈូងសមុទ្រថៃ ឯទន្លេធំដែលហូរចាក់ទៅ ក្នុងសមុទ្រគឺគ្មានអ្វីក្រៅពីទន្លេមេគង្គរឺបើនិយាយឲចំទៅគឺទន្លេសាបនឹងឯង ។ សរុបសេចក្ដីមកឃើញថាមជ្ឈមណ្ឌលហ៊្វូណន ស្ថិតនៅត្រង់វាលទំនាបខាងក្រោមនៃទន្លេមេគង្គ ។ ត្រង់នេះអ្នកសិក្សាហាក់ដូចជាយល់ស្របគ្នា ហើយតែចំណុចមួយទៀតដែលអ្នកសិក្សានៅមិនហ៊ានអារកាត់នៅឡើយ គឺរឿងរាជធានីដំបូងរបស់ហ៊្វូណន ។ បើតាមសិលាចារឹកសម័យក្រោយៗមកទៀតបានឲដឹងថាក្រុងវ្យាធបុរ (បុរីនៃស្ដេចទាក់ដំរី) ដែលអ្នកប្រវត្តិទូចាត់ទុកថាជារាជធានីមួយរបស់នគរភ្នំ ។ ចិនហៅរាជធានីនេះថា តូមូ ដែលលោកសឺដេសថាត្រូវនឹងពាក្យខ្មែរបុរាណថាទ្មាក់រឺទល្មាក់ (អ្នកទាក់ដំរី) ។ លោកយល់ទៀតថា ក្រុងវ្យាធបុរនេះស្ថិតនៅម្ដុំបាភ្នំនិងបាណាមក្នុងខេត្តព្រៃវែងសព្វថ្ងៃ ។ ព្រះភិក្ខុប៉ាង ខាត់ក៏មានព្រះយោបល់ដូច្នេះដែរ ។ ព្រះអង្គបានសរសេរថា រាជធានីវ្យាធបុរ តាំងនៅតំបន់បាភ្នំទំនងជានៅភ្នំខ្សាច់បច្ចុប្បនេះ ព្រោះគេបានរកឃើញបុរាណដ្ឋាននិងបុរាណទេវរូបជាច្រើននៅទីនោះ ។ សិលាចារឹកមួយនៅវត្តចក្រឹតនៅជើងភ្នំ ពីស.វ.ទី១០ បាននិយាយពីការកសាងទេវរូបព្រះឥសូរហៅថា អទ្រិវ្យាធបុរេស្វរតំកល់នៅទីនោះ ។ គួរកត់សំគាល់ម្យ៉ាងទៀតថា នៅតំបន់បាភ្នំឈើកាច់សព្វថ្ងៃនេះមានភូមិជាច្រើនដែលមានឈ្មោះទាក់ទងនឹងដំរី គឺភូមិ រោងដំរី ក្បាលដំរី និងព្រៃដំរី ។ តើយើងអាចកត់សំគាល់ថាឈ្មោះទាំងនេះ ជាអនុស្សាវរីយ៍រំលឹកដល់ ទីតាំងរាជធានីអាណាចក្រភ្នំបានទេ ? តាមប្រវត្តិរាជវង្សលាង ក្រុងនេះស្ថិតនៅប្រហែល២០០លីពីសមុទ្រ បើគិតទៅគឺត្រូវនឹងចម្ងាយពីបាភ្នំទៅ អូរកែវ ដែលជាកំពង់ផែមួយរបស់ហ៊្វូណន ។ នៅពេលសង្គ្រាមលោកលើកទីពីរ លោក ល្វីស ម៉លឡឺរ៉េត (Louis Malleret) អ្នកប្រាជ្ញបារាំងបានធ្វើកំណាយផ្សេងៗក្នុងដែនដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ ហើយបានរកឃើញរមណីយដ្ឋាន អូរកែវនេះដែល លោកចាត់ទុកថាជាកំពង់ផែធំរបស់ហ៊្វូណន ព្រោះនៅទីនោះគឺនៅខាងត្បូងភ្នំបាថេខេត្តក្រមួនស គេបានជីករកឃើញខឿនសំណង់ផ្សេងៗព្រមទាំងវត្ថុផ្សេងទៀតជាច្រើន ខ្លះមកពីចក្រភពរ៉ូម ខ្លះទៀតមកពីប្រទេសឥណ្ឌា និងខ្លះទៀតជាវត្ថុធ្វើពីថ្មរំលីង ។ ដោយហេតុនេះហើយបានជាមានមតិខ្លះអូរកែវជារាជធានីដំបូងរបស់ហ៊្វូណន ។ ប៉ុន្តែអ្នកប្រាជ្ញខ្លះទៀតយល់ឃើញផ្សេង ដូចលោក ហ្សង់ បូអ៊ីសេលី (Jean Boisselier) យល់ថារាជធានីហ៊្វូណនស្ថិតនៅត្រង់វាលទំនាបខាងក្រោមទន្លេមេណាមវិញ ដោយសំអាងលើការរកឃើញរូបសំណាកខ្លះដែលធ្វើពីដីឥដ្ឋ ។ បើតាមលោកគិតថារបស់នេះធ្វើនៅក្នុងស្រុកមិនមែនជារបស់យកពីក្រៅឡើយ ។ ប៉ុន្តែអ្នកប្រាជ្ញបារាំងរូបនេះយល់ដែរថា នៅចុងសម័យហ៊្វូណនរាជធានីត្រូវបានប្ដូរទៅតាំង នៅម្ដុំនៅជិតពាមទន្លេមេគង្គខាងត្បូងប្រទេសកម្ពុជា ។[១០] មានកំណត់ត្រាជាច្រើនជាភាសាចិន ដែលចុះកាលបរិច្ឆេទពីសតវត្សទី៣ផ្ដើមជាមួយ សានគ័រ ជឺ (Sānguó zhì 三 國志) (កំណត់ត្រានៃនគរបី) ដែលបានបញ្ចប់ហើយនៅឆ្នាំ២៨៩នៃគ.ស.ដោយលោក ឆិន សូវ (Chén Shòuរឺ陳壽 ) (២៣៣-២៩៧) ក្នុងនោះអង្គទូតមានតែពីរប៉ុណ្ណោះមក ពីហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំអំឡុងសតវត្សទី៣ត្រូវបានកត់ត្រាថា៖អង្គទូតលើកទីមួយទៅកាន់ លោក លូ តាយ (Lǚ Dài 呂待) ចៅហ្វាយខេត្តនៅភាគខាងត្បូងនៃនគរអ៊ូចិន 吳 ឧ.រវាងឆ្នាំ២២៥និង២៣០គ.ស. លើកទី២នៅឆ្នាំ២៤៣ ។[១១] ក៏ប៉ុន្តែប្រភពក្រោយៗទៀតដូចជា លាង ស្ឈូ (Liáng shū 梁書រឺសៀវភៅលាង) ដោយលោក យ៉ាវ ឆា (Yáo Chá 姚察) (៥៣៣-៦០៦) និង យ៉ាវ ស៊ីលាន (Yáo Sīlián 姚思廉) (ម.៦៣៧) បានបញ្ចប់នៅឆ្នាំ៦៣៦ យោងទៅតាមគណៈទូតនៃពួកបេសកជនចិន លោក ខាង ថាយ (Kāng Tài 康泰)និង ជូ អ៊ីង (Zhū Yīng 朱應) នៅសតវត្សទី៣ ។
ពង្សាវតារនៃរាជវង្សលាងកត់ត្រាអំពីរឿងរ៉ាវនៃជនបរទេសដែលមានឈ្មោះថា ហ៊ុន ទៀន (Hùntián 混塡) ៖ លោកបានមកពីប្រទេសខាងត្បូង ជាវ (Jiào 徼) (ឧបទ្វីបម៉ាឡេរឺប្រជុំកោះឥណ្ឌូនេស៊ី?) បន្ទាប់ពីបានសុបិន្តថាទេវតារក្សាខ្លួនព្រះអង្គបានប្រគល់ធ្នូទិព្វទៅទ្រង់ ហើយក៏បានបង្គាប់ព្រះអង្គចេញដំណើរតាមសំពៅជំនួញដ៏ធំមួយ ។ ព្រះអង្គបានចេញដំណើរនៅពេលព្រឹកទៅកាន់ប្រាសាទមួយ ជាកន្លែងដែលព្រះអង្គរកឃើញធ្នូមួយនៅឯគល់នៃដើមឈើរបស់ទេពារក្សនោះ ។ ព្រះអង្គក្រោយមកបានឡើងសំពៅមួយ ដែលទេពារក្សបានបណ្ដាលឲចិត្តទៅដល់ដីហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ។ ម្ចាស់ក្សត្រីនៃប្រទេសនេះ គឺព្រះនាង លីវ យី (Liǔyè 柳葉) ស្លឹកសូល ចង់ឆ្មក់យកសំពៅនិងពន្លិចវា ដូច្នេះហើយព្រះបាទហ៊ុន ទៀនបានបាញ់ព្រួញចេញពីធ្នូទិព្វដែលបានទម្លុះសំពៅរបស់លីវ យី ។ ដោយភិតភ័យ ព្រះនាងបានប្រគល់ខ្លួនចុះចាញ់ ហើយហ៊ុន ទៀនបានយកព្រះនាងធ្វើជាព្រះមហេសីរបស់ព្រះអង្គ ។ ប៉ុន្តែដោយមិនសប្បាយចិត្តដែលឃើញព្រះនាងស្រាតននល ព្រះអង្គក៏បានដណ្ដប់វត្ថុអ្វីមួយដើម្បីធ្វើជាសម្លៀកបំពាក់ ដែលព្រះអង្គបានបំពាក់កន្លងព្រះសិរសាព្រះនាង ។ ក្រោយមកទៀតទ្រង់ក៏បានគ្រប់គ្រងប្រទេសនេះ នឹងបន្តអំណាចទៅបុត្រារបស់ព្រះអង្គ ដែលជាស្ថាបនិកនៃទីក្រុងទាំងប្រាំពីរ ។ ស្ទើរតែជារឿងដូចគ្នាហើយបានលេចឡើងក្នុង ជិន ស្ឈូ (Jìn shū 晉書រឺពង្សាវតាររាជវង្សជិង) បានចងក្រងដោយលោក ផ្វាង សៀនលីង (Fáng Xuánlíng 房玄齡) (៥៧៨-៦៤៨) នៅឆ្នាំ៦៤៨គ.ស. ដែលមានត្រឹមតែឈ្មោះត្រូវបានផ្លាស់ប្ដូរទៅជា ហ៊ុនហួយ (Hùnhuì 混湏) និង យ៉េលាវ (Yèliǔ 葉柳) ។ ពួកអ្នកប្រាជ្ញខ្លះបានព្យាយាមបញ្ចូលទេវកថានេះ ជាមួយរឿងមួយនៃព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ ដែលមាននាមថា កៅណ្ឌិន្យដែលបានរៀបអភិសេកជាមួយបុត្រីនាគ (ពស់) ដែលមានព្រះនាមថាសោមា ដែលដំបូងយោងទៅតាមសិលាចារឹកចាមមួយ ដែលមានចុះកាលបរិច្ឆេទ៦៥៨គ.ស. (សូមមើលខាងក្រោម) ។ វីខខឺរី (Vickery) [១២] បានច្រើនចោលដោយកែតម្រូវទៅលើភាពដូចគ្នានេះ ដោយបង្ហាញថា ហ៊ុនទៀន មានត្រឹមតែពីរព្យាង្គប៉ុណ្ណោះ (ការបញ្ចេញសំលេងបានសង់ឡើងវិញគឺអនុលោមតាម ភូឡេប៊្លែងខ៍ [១៣] γwәn dεn): “…វាគួរឲភ្ញាក់ផ្អើលថាគ្មានឯកសារណាដែលបានផ្ដល់នូវព្យាង្គទីបី [a] ទេ ដោយហេតុថា តាមការសិក្សាខាងចិនវិទ្យាបានសង្កត់ធ្ងន់ថា ភាសាចិនមានសមត្ថភាពដ៏អស្ចារ្យ ក្នុងឈ្មោះកត់តាមភាសាមួយទៅភាសាមួយទៀតជាប្រព័ន្ធពីប៉ែកដ៏ទៃទៀតនៃអាស៊ី ជាពិសេសឈ្មោះនោះជាភាសាឥណ្ឌា ។” បន្ថែមលើនេះ គឺគួរឲកត់សំគាល់ដែរ ដែលថារឿងនេះក៏មិនសំដៅថាហ៊ុនទៀនជាព្រាហ្មណ៍ រឺក៏មិនសំដៅថាលីវយីជាបុត្រីនាគដែរ ។ បន្ថែមទៀតនោះដែរ ការប្រែជាភាសាចិននៃកៅណ្ឌិន្យ រឺ Koṇḍañña, Koṇḍinya ។ល។ គឺ ឈាវឆិនយូ (Qiáochénrú 僑陳如) ។[១៤] មនុស្សម្នាក់ដែលត្រូវបានយកមកវែកញែកដែរនៅក្នុង លាង ស្ឈូ (Liáng shū) តាមរយៈប្រភពនេះ Qiáochénrú គឺជាអ្នកស្នងរាជ្យនៃព្រះបាទ ធៀនជូ ចានថាន (Tiānzhú Zhāntán 天竺旃檀) (“ឆានតាណារឺCandana មកពីឥណ្ឌា”) ជាព្រះរាជាមួយអង្គនៃនគរភ្នំ ដែលបានបញ្ជូនដំរីផ្សាំមួយចំនួននៅក្នុងឆ្នាំ៣៥៧គ.ស.ជាសួយសារទៅព្រះចៅអធិរាជចិន ស៊ឺម៉ា តាន (Sīmǎ Dān 司馬聃) (រ.៣៤៤-៣៦១ ឈ្មោះជាអនុស្សាវរីយ៍៖មូទី រឺ Mùdì 穆帝)៖ ព្រះអង្គឈាវឆិនយូ[Qiáochénrú]ដើមឡើយជាព្រាហ្មណ៍ម្នាក់មកពីឥណ្ឌា ។ មានសំលេងមួយប្រាប់ទ្រង់ថា៖ʻលោកត្រូវតែទៅសោយរាជ្យនៅហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំʼ ហើយព្រះអង្គបានសប្បាយក្នុងហឫទ័យណាស់ ។ នៅភាគខាងត្បូងព្រះអង្គក៏បានមកដល់ផានផាន (Pánpán 盤盤) ។ ប្រជារាស្ត្រហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំបានសំដែងទៅកាន់ព្រះអង្គថា នគរទាំងមូលបានរះឡើងជាមួយភាពសប្បាយរីករាយ បន្ទាប់ពីទ្រង់បានមកដល់ ហើយបានជ្រើសរើសទ្រង់ជាស្ដេច ។ ព្រះអង្គបានផ្លាស់ប្ដូរច្បាប់ទាំងអស់ ដើម្បីអនុលោមតាមប្រព័ន្ធនៃប្រទេសឥណ្ឌា ។” ឈ្មោះកៅណ្ឌិន្យគឺល្បីល្បាញចាប់ពីមានសិលាចារឹក នៅភាគខាងត្បូងប្រទេសឥណ្ឌានៅសហវត្សទី១គ.ស. និងវាហាក់ដូចជាថានគរភ្នំគឺត្រូវបានគ្រប់គ្រងឡើង នៅសតវត្សទី៦ដោយវង្សត្រកូលនៃឈ្មោះដដែលនេះ ។ តាមរយៈ ណានឈីស្ឈូ (Nán Qí shū 南齊書 រឺ កំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រនៃរាជវង្សឈីខាងត្បូង”) ដោយលោក សៀវ ជឺសៀន រឺ Xiāo Zīxiǎn 簫子顯 (៤៨៥-៥៣៧) ស្ដេចហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ឈាវឆិនយូ ស្ឆឺយ៉េប៉ាមុ រឺ Qiáochénrú Shéyébámó 僑陳如闍耶跋摩 (កៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ន) បានបញ្ជូនព្រះសង្ឃមួយអង្គនៅឆ្នាំ៤៨៤នាម ណាជីសៀន រឺ Nàjiāxiān 那伽仙 (នាគសេន) ផ្ដល់សេចក្ដីថ្លែងការណ៍ទៅ កាន់ព្រះចៅអធិរាជចិននិងសុំឲព្រះចៅអធិរាជ នៅពេលតែមួយឲជួយនៅក្នុងការធ្វើសញ្ជ័យលីនយី រឺ Línyí 臨沂 (ភាគខាងជើងចាម្ប៉ា) …ព្រះចៅអធិរាជចិនបានអរព្រះគុណទៅកាន់ព្រះបាទស្ឆឺយ៉េប៉ាមុ រឺ Shéyébámó ចំពោះការថ្លែងប្រាប់របស់ព្រះអង្គ ក៏ប៉ុន្តែមិនបានបញ្ជូនកងទ័ពទៅតទល់នឹងលីនយី រឺ Línyíទេ” ។[១៥]
មួយនៅក្នុងចំណោមសិលាចារឹកដំបូងបង្អស់ របស់កម្ពុជាពីប្រាសាទប្រាំល្វែងនៅ“វាលទំនាបដើមត្រែង” (ថាផមឿយ រឺ Tháp Mười) នៅកូសាំងស៊ីន (K. 5) សំដៅលើព្រះអង្គម្ចាស់មួយអង្គព្រះនាមគុណវរ្ម័ន បុត្រាក្មេងជាងគេ (nṛpasunu—bālo pi) នៃព្រះបាទជ័យវរ្ម័នរឺJa[yavarman] គឺជាអ្នក“ដែលជាប់សោមវង្សនៃវង្សកៅណ្ឌិន្យ (… kauṇḍi[n]ya[vaṅ]śaśaśinā …) និងជាអធិបតី“នៃអាណាចក្រដែលបានទាញចេញពីភក់” ។[១៦] ញាតិខាងកៅណ្ឌិន្យនេះគឺល្បីល្បាញមែនទែន ដែលជាបិតានៃស្ថាបនិករបស់ព្រះអង្គនៅពេលក្រោយមកទៀត (ពីសតវត្សទី៧ក្រោមមកខាងមុខទៀត) គឺត្រូវបានរចនាជាឥសីក្នុងទេវកថានៃវីរកថាឥណ្ឌា មហាភារតៈ ទោះបីជាតួអង្គនេះជាតួអង្គមិនសូវសំខាន់ក៏ដោយ ដែលជាឈ្មោះដែលគេបានបិទបាំង ។ ជាលើកទីមួយរឿងនេះបានលេចឡើងនៅក្នុងសិលាចារឹកម៉ាយសឺន C. ៩៦ ដែលបានចុះកាលបរិច្ឆេទថ្ងៃអាទិត្យ ១៨កុម្ភៈ ឆ្នាំ៦៥៨គ.ស. (វគ្គទី១៦-១៨)[១៧]: “វានៅទីនោះគឺជា[រាជធានីខ្មែរ ភវបុរ ] ដែលព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យ ជាអ្នកដំបូងក្នុងចំណោមពួកព្រាហ្មណ៍បានពួយលំពែង ដែលលោកបានទទួលពីបុត្ររបស់ទ្រោញៈ អស្វត្ថាម័ន ជាព្រាហ្មណ៍ដ៏ល្បីក្នុងចំណោមពួកព្រាហ្មណ៍ ។ មានបុត្រីនៃស្ដេចភុជង្គនាគមួយអង្គ ព្រះនាមសោមា ដែលបានសាងគ្រួសារនៅក្នុងលោកនេះ ។ ដោយបានសម្រេច តាមរយៈក្ដីស្នេហា ចំពោះការសម្រេចដ៏ចម្លែកទាំងស្រុង ព្រះនាងបានរស់នៅក្នុងសំណាក់នៃមនុស្ស ។ ព្រះនាងត្រូវបានក្លាយជាព្រះមហេសីព្រាហ្មណ៍ដ៏ប្រសើរកៅណ្ឌិន្យ ជាហេតុនៃកិច្ចការដែលគួរឲជឿជាក់ (ការបំពេញ)… ។[១៨] ក៏ប៉ុន្តែ រឿងនេះមានក្នុងសម័យក្រោយហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំទេ ។ ទេវកថានិយាយពីដើមកំណើតដូចគ្នានេះមាន នៅក្នុងរឿងព្រេងខ្មែរបានដាក់ព្រះនាមឲព្រះថោងចំពោះព្រះអង្គម្ចាស់នេះ និងនាងនាគចំពោះម្ចាស់ក្សត្រីវិញ ។ ក្នុងកំណែប្រែនេះ ព្រះថោងមកដល់តាមសមុទ្រមកកោះមួយ ដែលទ្រង់បានកត់សំគាល់ឃើញដើមធ្លកយក្សធំមួយមានដើមកំណើតនៅកម្ពុជា ។ នៅលើកោះនោះ ទ្រង់បានដឹងថាជាលំនៅនៃពួកនាគហើយព្រះអង្គបានជួបនឹងនាងនាគ បុត្រីនៃស្ដេចភុជង្គនាគ ។ ព្រះអង្គបានរៀបអភិសេកជាមួយព្រះនាង ដោយទទួលបានពរជ័យពីព្រះបិតាក្មេកព្រះអង្គ ហើយក៏ត្រលប់មកពិភពមនុស្សលោកវិញ ។ ស្ដេចនាគបានផឹកទឹកសមុទ្រដែលនៅជុំវិញកោះ និងផ្ដល់នាមដល់កោះនោះថាកម្ពុជាធិបតី ដែលជាភាសាសំស្ក្រឹត(Kambujādhipati) ប្រែថាស្ដេចនៃកម្ពុជា ។ នៅក្នុងកំណែប្រែផ្សេងមួយទៀត ត្រូវគេថ្លាថ្លែងថាព្រះថោងបានប្រយុទ្ធនឹងនាងនាគ ។ ជាការបន្តបន្ទាប់នៃទេវកថាដើមកំណើតដដែលនេះ បញ្ជាក់ថាខ្មែរសម័យបច្ចុប្បន្ននេះគឺជាកូនចៅ នៃប្រជារាស្ត្រហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំនេះឯង ។[១៩][២០][២១] ហើយទោះបីជារឿងទាំងនេះមានលក្ខណៈជារឿងព្រេងក៏ដោយ ក៏អាចបង្ហាញការពិតដល់ យើងខ្លះដែរជាមិនខានថាគឺមានធាតុបរទេសមួយគឺ ឥណ្ឌាបាននាំអរិយធម៌របស់ខ្លួនមកផ្សំផ្ដុំជាមួយនិងអរិយធម៌របស់អ្នកអាយ (មាននាងនាគជាតំណាង) ដើម្បីបង្កើតអរិយធម៌ចំរុះមួយដែលបានវិវត្តរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។ ម្យ៉ាងទៀតព្រឹត្តិការណ៍ទាំងនេះ ត្រូវតែបានកើតឡើងក្នុងគ្រិស្តសតវត្សទី១ ព្រោះថានៅសតវត្សបន្ទាប់មកទៀត ព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រត្រូវបានកត់ត្រាដោយសិលាចារឹកផង និងដោយអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រចិនផង ។[២២]
អ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រនិយមចាត់ទុកដោយសមហេតុផលថា ហ្វានចេម៉ាន់នេះត្រូវនឹងស្ដេចស្រីមារៈ ដែលមានឈ្មោះចារនៅក្នុងសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ (ខេត្តញ៉ាត្រាង-ប្រទេសវៀតណាមសព្វថ្ងៃ) ដែលពីដើមគេយល់ច្រឡំថាជារបស់ចាម្ប៉ា តែក្រោយមក គឺចាបពីគ.ស.១៩២៧ លោកល្វីស ភ្វីណូត (Louis Finot) ចាត់ទុកថាជារបស់សាមន្តរដ្ឋមួយរបស់អាណាចក្រភ្នំទៅវិញ ។[២៣]
ឯកសារចិនបានបញ្ជាក់ថាស្ដេចហ្វាន់ចេម៉ាន់បានសោយទីវង្គត់នៅពេលលើកទ័ពទៅវាយរដ្ឋ គីនលីន (កំពែងមាស) ដែលលោកសឺដេស ថាត្រូវនឹងសុវណ្ណភូមិ (ដីមាសក្នុងអត្ថបទបាលី)រឺ សុវណ៌កុដ្យ(កំពែងមាសក្នុងអត្ថបទសំស្ក្រឹត.នៅប្រទេសភូមាខាងត្បូងរឺលើជ្រោយម៉ាឡេយូ) ។ នៅពេលដែលទ្រង់ប្រឈួន ហ្វាន់ចេម៉ាន់ ទ្រង់បានបញ្ជូនរាជបុត្រឈ្មោះ គិនចេង ឲទៅសោយរាជ្យជាជំនួសព្រះអង្គ ។ ពេលនោះក្មួយព្រះអង្គឈ្មោះ ឆាន (កូននៃបងស្រីរបស់ព្រះអង្គ) ដែលជាមេត្រួតទ័ព២០០០នាក់ ក៏បានជ្រែករាជ្យធ្វើគត់រាជទាយាទគិនចេង ។ ពេលដែលហ្វាន់ចេម៉ាន់បានសោយទីវង្គត់ទៅ ព្រះអង្គនៅមានបុត្រមួយអង្គទៀតប៉ុន្តែនៅបៅដោះនៅឡើយ ។ បុត្រអង្គនោះឈ្មោះឆាងបានរស់នៅក្នុងចំណោមប្រជារាស្ត្រ ។ លុះធំបានព្រះជន្ម២០វស្សាបានប្រមូលស្ម័គ្របក្សពួកទៅធ្វើគត់ឆានវិញ ។ ក៏ប៉ុន្តែមេទ័ពម្នាក់របស់ឆានបានធ្វើគត់ព្រះអង្គ ហើយបានឡើ់ងសោយរាជ្យវិញ ។ ព្រះអង្គទ្រង់បានបញ្ជាឲក៏សាងកន្លែងកំសាន្តផ្សេងៗ ។ ព្រឹកនិងថ្ងៃត្រង់ ទ្រង់ប្រទានសវនការ ៣រឺ៤ដង ។ ជនបរទេសនិងប្រជារាស្ត្របានថ្វាយ ចេក អំពៅអណ្ដើក និងសត្វបក្សី… ។ ព្រឹត្តិការណ៍នេះបានកើតឡើងតាំងពីហ្វាន់ចេម៉ាន់សោយទីវង្គត់ និងរហូតដល់ហ្វាន់ស៊ីយុនឡើងសោយរាជ្យគឺនៅរវាងឆ្នាំ២២៥និង២៥០ ។ នៅចន្លោះកាលកំណត់ទាំងពីរនេះ ក្នុងរជ្ជកាលរបស់ ហ្វានឆាន ដែលអាណាចក្រភ្នំមានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងរាជវង្សមុរុណ្ឌនៅឥណ្ឌានិងបញ្ជូនរាជទូតទី១ទៅកាន់ចិន ។ បើតាមពង្សាវតារនគរបីចិនហ្វានឆាននេះ ហើយបានបញ្ជូនរាជទូតទី១ទៅប្រទេសចិននៅឆ្នាំ២៤៣នៃគ.ស.ដើម្បីនាំភ្លេងនិងផលិតផលទៅថ្វាយស្ដេចចិន ។ គេអាចចោទសួរថាតើហ្វានឆាននេះហើយ ដែលជាអ្នកនិពន្ធសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ដែលអះអាងថាព្រះអង្គជាញាតិនៃព្រះបាទស្រីមារៈ ?
ហ្វានស៊ីយុនបានឡើងសោយរាជ្យបន្តពីហ្វានឆាន ក្រោយពីបានធ្វើគត់បុត្ររបស់ព្រះបាទហ្វាន់ចេម៉ាន់រួច បានទទួលនៅប្រមាណឆ្នាំ២៤៥-២៥០នូវគណៈទូតរបស់លោកខាង ថាយ និងលោកឈូយីង ដែលបានមកជួបគ្នាជាមួយទូតឥណ្ឌានៅក្នុងរាជវាំង ។ បន្ទាប់ពីនោះស្ដេចហ្វាន់ស៊ីយុន ក៏បានបញ្ជូនទៅប្រទេសចិនវិញនៅរវាងឆ្នាំ២៦៨ដល់២៨៧ហើយដែលបានកត់ត្រានៅក្នុងពង្សាវតាររាជវង្សជិងចិន ។ តាមការប៉ាន់ស្មានការបញ្ជូនទូតបីលើកចុងក្រោយក្នុងឆ្នាំ២៨៥ដល់២៨៧ ទំនងជាហុចផលដល់សន្ទុះនៃជំនួញផ្លូវសមុទ្រក្រោយ ពីប្រទេសចិនបានឯកភាពឡើងវិញ ដោយរាជវង្សជិងព្រោះព្រឹត្តិការណ៍នេះបានបំពេញ ដល់សេចក្ដីត្រូវការវត្ថុប្រណីតរបស់ពួកស្ដេចចិនជាច្រើន ។[២៤]
ស្ដេចហ្វានស៊ីយុនបានសោយរាជ្យដល់ឆ្នាំ២៨៩ ។ ពីនេះតទៅសតវត្សទី៤គ្មានឯកសារណានិយាយពីអាណាចក្រភ្នំសោះ ។ ពង្សាវតាររាជវង្សជិងនិងលាងបាននិយាយថានៅឆ្នាំ៣៥៧ ស្ដេចនគរភ្នំឈ្មោះធៀនឈូ ឆានតានបានលើកសួយដំរីផ្សាំងទៅថ្វាយស្ដេចចិន ។ ធៀនឈូគឺជាឈ្មោះដែលចិនហៅប្រទេសឥណ្ឌា ។ ដូច្នេះពាក្យថាធៀនឈូ ឆានតាននេះមានន័យថាឥណ្ឌាឈ្មោះ ឆានតាន ។ បើតាមលោកឡឺវី (S.Levi) ឆានតានគឺជាពាក្យកត់សូរសំលេងchandan ដែលមានឋានន្តរនាមរបស់ឥណ្ឌូ-ស៊ីថជាពិសេសរបស់រាជវង្សកុសាណៈ ។ គួរគប្បីបញ្ជាក់ថាពួកកុសាណៈនេះបានលើកទ័ពទៅវាយប្រទេសឥណ្ឌា ហើយត្រួតត្រាតំបន់ទន្លេគង្គាយ៉ាងហោចរហូតដល់ក្រុងពារាណសី ។ នៅគ.ស.៣៥៧ប្រទេសឥណ្ឌាត្រូវធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់រាជវង្សគុប្តដឹកនាំដោយព្រះចៅសមុទ្រគុប្ត ។ ដូច្នេះពួកស៊ីថក៏ត្រូវបានកម្ចាត់ ។ ដូច្នេះហើយបានជាពួកកុសាណៈបានភៀសខ្លួនមកសុវណ្ណភូមិ ហើយជាពិសេសបានមកដល់នគរភ្នំដូចជាករណីរបស់ព្រះបាទ ធៀនឈូ ឆានតាននេះឯង ។ អ្នកសិក្សាយល់ថាប្រហែលជាស្ដេចអង្គនេះ ហើយដែលនាំមកនូវសិល្បៈចម្លាក់ដូចជាអាវផាយរបស់ព្រះសូរ្យនិងម្កុដរាងបំពង់របស់ព្រះវិស្ណុ ។ ការបញ្ចេញបែបនេះគឺដោយសារការរកឃើញរបស់ខ្លះនៅរមណីយដ្ឋានអូរកែវហើយដែលបង្ហាញពីទំនាក់ទំនងនគរភ្នំនិងពិភពអ៊ីរ៉ង់ ដូចជាដុំថ្មឆ្លាក់រូបពិធីបួងសួងចំពោះព្រះអគ្គី និងពេជ្រមានរូបស្ដេចនៃរាជវង្សសាស្សានីដ (Sassanide) ។
ចំពោះរជ្ជកាលស្ដេច ធៀនឈូ ឆានតាននេះព្រឹត្តិការណ៍ដែលគេដឹងច្បាស់មានតែមួយគត់ គឺការលើកសួយទៅថ្វាយស្ដេចចិននៅឆ្នាំ៣៥៧ ។ ក្រោយពីនោះអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រគឺជួបប្រទះនឹងកង្វះឯកសារម្ដងទៀតព៌តមាន ដែលទាក់ទងនឹងនគរភ្នំគេអាចដឹងចាប់ពីចុងសតវត្សទី៤ប៉ុណ្ណោះ ។
នៅពាក់កណ្ដាលទី១នៃសតវត្សទី៥ គេឃើញមានការផ្សព្វផ្សាយអរិយធ៌មឥណ្ឌាមានសន្ទុះយ៉ាងខ្លាំង នៅតំបន់សុវណ្ណភូមិ ។ អ្នកប្រវត្តិវិទូខិតខំស្វែងរកតើអ្វីទៅជាមូលហេតុ ។ តាមគេប៉ាន់ស្មានមើលមកពីការវាយលុករបស់ព្រះបាទសមុទ្រគុប្ត (៣៣៥-៣៧៥) នៅឥណ្ឌាខាងត្បូង ប្រហែលជាបណ្ដាលឲមានជនភៀសខ្លួនមកកាន់បូព៌ាប្រទេស ។ រួចហើយលោកឡឺវី ថាប្រហែលជាការវាយលុករបស់ស្ដេចនេះហើយនៅតំបន់ទន្លេគង្គានេះ ទើបបណ្ដាលឲមានជនជាតិស៊ីថម្នាក់មកសោយរាជ្យនៅអាណាចក្រភ្នំនៅឆ្នាំ៣៥៧ ។ នេះគឺជាជំហានដំបូងនៃចលនាទូលំទូលាយ នៃលំហូរនៃអរិយធ៌មឥណ្ឌា មកលើតំបន់ដែលរងឥទ្ធិពលនៃអរិយធ៌មឥណ្ឌាស្រាប់ទៅហើយពីសំណាក់ពួកស្ដេច ព្រាហ្មណ៍និងពួកបញ្ញវន្តចាប់ពីកណ្ដាលស.វ.ទី៤ដល់កណ្ដាលនៃសតវត្សទី៥ ។
គឺនៅក្នុងពេលជាមួយគ្នានេះហើយ ដែលអាណាចក្រភ្នំទទួលនូវសន្ទុះថ្មីនៃការផ្សាយអរិយធ៌មឥណ្ឌា ។
រាជពង្សាវតារចិនបានកត់ទុកថាក្នុងចំណោមស្ដេចសោយរាជ្យបន្តបន្ទាប់ ពីធៀនឈូ ឆានតាន គឺមានស្ដេចម្នាក់មានឈ្មោះថាគាវឆេនយូ (កៅណ្ឌិន្យ) ជាព្រាហ្មណ៍មានដើមកំណើតនៅប្រទេសឥណ្ឌា ។ គេដំណាលថាមានសំលេងអាថ៌កំបាំងមួយ បានបញ្ជាឲព្រាហ្មណ៍នេះទៅសោយរាជ្យនៅនគរភ្នំ ។ កៅណ្ឌិន្យមានសេចក្ដីត្រេកអរខ្លាំងណាស់ ហើយក៏បានធ្វើដំណើរទៅស្រុកប៉ានប៉ាននៅខាងត្បូង ។ អ្នកស្រុកនគរភ្នំមានសេចក្ដីត្រេកអរណាស់បាននាំគ្នាទៅជួប ហើយបានលើកលោកឲឡើងសោយរាជ្យ ។ ស្ដេចអង្គនេះបានរៀបចំក្បួនច្បាប់តាមបែបឥណ្ឌា ។ ក្នុងចំណោមស្ដេចសោយរាជ្យក្រោយមកទៀត ដូចជាមានឈ្មោះស្ដេចមួយអង្គឆេលីតោប៉ាម៉ោ (ស្រីឥន្ទ្រវរ្ម័ន រឺ ស្រេស្ឋវរ្ម័ន) បាននាំសួយនិងដង្វាយទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចិនជាច្រើនលើកគឺនៅឆ្នាំ៤៣៤-៤៣៥និង៤៣៨ ។ គឺស្ដេចអង្គនេះហើយដែលចង់រក្សាចំណងមិត្តភាពជាមួយចិន ហើយបានប្រកែកមិនចូលរួមជាមួយចាម្ប៉ាដើម្បីដណ្ដើមយកខេត្តតុងកឹងរបស់ចិន ។
តាមពង្សាវតារជិងខាងត្បូងនិយាយថាប្រហែល១០ក្រោយកាលកំណត់៤៣១-៤៣២ ក៏មានស្ដេចសោយរាជ្យបន្តនៅអាណាចក្រភ្នំដែរ ដែលស្ដេចអង្គនោះព្រះនាមថាចោយ៉ាប៉ាម៉ោ (ជ័យវរ្ម័ន) ដែលមាននាមត្រកូលគាវឆេនយូ បានសេចក្ដីថាជាស្ដេក្នុងរាជវង្សកៅណ្ឌិន្យដែរ ។ តាមលោកប៉េ.ប៉េលីអុត (P.Pelliot) គឺស្ដេចអង្គនេះបានបញ្ជូនឈ្មួញទៅគ័ងតុងប្រទេសចិន ហើយពេលពួកឈ្មួញនេះត្រឡប់មកវិញត្រូវខ្យល់បក់ទៅទើរលើប្រទេសលីនយី ដែលមានព្រះសង្ឃឥណ្ឌាមួយអង្គព្រះនាមថានាគសេន ដែលបានធ្វើដំណើរទៅជាមួយដែរ ។ ព្រះភិក្ខុអង្គនេះបាននិមន្តមកអាណាចក្រភ្នំតាមផ្លូវកាត់ នៅឆ្នាំ៤៨៤ ត្រូវព្រះបាទជ័យវរ្ម័នបានចាត់ឲនាំដង្វាយទៅព្រះចៅក្រុងចិន និងស្នើសុំទ័ពជំនួយមកបង្ក្រាបមន្ត្រីម្នាក់ (រឺបុត្រ) ដែលបានជ្រែករាជ្យនៅចាម្ប៉ា ។ ប៉ុន្តែស្ដេចក្រុងចិនមិនយល់ព្រមតាមសំណុំពរ ហើយដើម្បីថែរក្សចំណងមិត្តភាពទ្រង់បានថ្វាយត្រឡប់មកវិញនូវ សំពត់ព្រែដែលមានព៌ណប្លែកប៉ុណ្ណោះ ។ ក្នុងរាជ្យស្ដេចអង្គនេះហើយដែលព្រះសង្ឃពីរអង្គអាណាចក្រភ្នំ បានទៅបកប្រែគម្ពីរនៅប្រទេសចិនគឺ សង្ឃបាល និងមន្ត្រសេន ។ នៅគ្រឹស្តសករាជ៥០៣ព្រះអង្គបានចាត់ឲយករូបព្រះពុទ្ធដែលធ្វើពីផ្កាថ្ម និងវត្ថុផ្សេងៗទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចិន ។
ដោយសារសេចក្ដីរាប់អានពីសំណាក់ស្ដេចចិន គេអាចចាត់ទុកថារជ្ជកាលរបស់ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័នជា រជ្ជកាលរុងរឿងបំផុតនៃប្រវត្តិសាស្ត្រអាណាចក្រភ្នំ ។
ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័នសុគតនៅឆ្នាំ៥១៤ ។ ព្រះអង្គពុំបានបន្សល់ទុកនូវសិលាចារឹកទេ ។ តែព្រះអគ្គមហេសីព្រះអង្គព្រះនាមកុលប្រភាវតី និងបុត្រព្រះនាមគុណវរ្ម័នបានបន្សល់ទុកនូវសិលាចារឹក ។
ក្នុងសិលាចារឹកដំបងដែក(ខាងត្បូងខេត្តកែវ) ព្រះនាវកុលប្រភាវតីបាននិយាយពីការកសាងអាស្រមមួយ ។ សិលាចារឹកនេះមានលក្ខណៈជាវិស្ណុនិយម ។ ក្នុងសិលាចារឹកវិស្ណុនិយមដូចគ្នានេះដែរ ដែលគេបានរកឃើញនៅវាលភក់បាននិយាយ ពីការកសាងទេវាល័យសំរាប់តំកល់ព្រះវិស្ណុបាទ ។ បើគេប៉ាន់ស្មានមើលទៅព្រះនាងកុលប្រភាវតីគឺជាមាតារបស់គុណវរ្ម័ន ដែលជាបុត្ររបស់ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ន ហើយទ្រង់ត្រូវបានព្រះជេដ្ឋាធ្វើគត់ ដែលមាននាមថាព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ននេះឯង (ជាបុត្ររបស់ស្រីស្នំម្នាក់) នៅក្នុងឆ្នាំ៥១៤ដើម្បីដណ្ដើមរាជ្យសម្បត្តិដូច ដែលពង្សាវតាររបស់រាជវង្សលាងបានកត់ទុក ។ រុទ្រវរ្ម័នជាស្ដេចចុងក្រោយបង្អស់នៃអាណាចក្រភ្នំ ។ ព្រះអង្គបានបញ្ជូនទៅប្រទេសចិនជាច្រើនដងក្នុងចន្លោះឆ្នាំ៥១៧និង៥៣៥ ។ រាជទូតនគរភ្នំបាននាំសួយថ្វាយស្ដេចចិននៅឆ្នាំ៥៣៩ ហើយបានទូលប្រាប់ទៅព្រះចៅក្រុងចិនថា នៅប្រទេសខ្លួនមានព្រះកេសមួយសសៃប្រវែង៣ម៉ែត្រ ។ លុះទ្រង់ជ្រាបហើយព្រះចៅលាងវូទីទ្រង់ក៏បានចាត់ព្រះសង្ឃមួយអង្គនាមធេយុនប៉ាវ ឲយកព្រះកេសនោះទៅប្រទេសចិនវិញ ។ សិលាចារឹកសំស្ក្រឹតនៅបាទីនិយាយថាព្រះអង្គនៅសោយរាជ្យនៅឡើយ នៅពេលដែលគេកសាងខាងពុទ្ធសាសនាដែលមានចារក្នុងឯកសារនោះ ។ បើតាមពង្សាវតាររាជវង្សលាងពុទ្ធសាសនាបានរុងរឿងណាស់ ឯកសារនេះ និយាយថាមានគណៈបេសកកម្មទូតចិនមួយ ត្រូវបានបញ្ជូនមកអាណាចក្រភ្នំនៅរវាងគ.ស.៥៣៥ និង៥៤៥ដើម្បីឲអធិរាជនគរភ្នំបញ្ជូនអ្នកប្រាជ្ញ និងខាងគម្ពីរសាសនាមកចិនវិញ ។ គ្រានោះមានឥណ្ឌាម្នាក់ឈ្មោះបរមាថ៌ រឺ គុណរតនបានមកនគរភ្នំ ព្រះចៅអធិរាជក៏បញ្ជូនវរជននេះនាំយកគម្ពីរជាច្រើនទៅកាន់ប្រទេសចិនវិញ នៅគ.ស.៥៤៦ ។ គួរកត់សំគាល់ដែរថា ដោយសារតែស្ដេចរុទ្រវរ្ម័នឡើងសោយរាជ្យខុសទំនងបែបនេះហើយ ដែលបណ្ដាលឲអាណាចក្រភ្នំមានភាពវឹកវរ រហូតដល់រលាយរលំអាណាចក្រភ្នំជាស្ថាពរនៅពាក់កណ្ដាលទី២នៃសតវត្សទី៦ ។[២៥]
នគរភ្នំបានធ្លាក់ចុះនៅសតវត្សទី៦ និងត្រូវបានលេបត្របាក់ដោយចេនឡា ដែលជាអ្នកដែលមិនអាចប្រកែកបានថាគឺជាពួកខ្មែរ ។ សិលាចារឹកខ្មែរលើកដំបូងបានចុះកាលបរិច្ឆេទ ដោយខ្លីបន្ទាប់ពីការធ្លាក់ចុះនៃហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ហើយការចុះកាលបរិច្ឆេទទាំងនោះរបស់កាលបរិច្ឆេទ ក្រោយមកទៀតត្រូវបានប្រមូលនៅកម្ពុជាភាគខាងត្បូងនិយាយថា ពួកខ្មែរបានតាំងលំនៅរួចទៅហើយនៅឯទឹកដីកម្ពុជាភាគខាងក្រោម ។[២៦] វីខខឺរីបានឲយោបល់ថា“តាមភស្តុតាងបច្ចុប្បន្នវាមិនអាចទៅរួចទេ ដោយបញ្ជាក់អះអាងថាហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំជាតំបន់មួយ និងពួកក្រុមត្រួតត្រាគេដែលមិនមែនជាជនជាតិខ្មែរ” ។[២៧] ហ៊្វូណនត្រូវបានចាត់ទុកថាជានគរខ្មែរទីមួយ និងជានគរមុននៃអាណាចក្រខ្មែរ ។
ព្រះរាជានគរភ្នំនិយមធ្វើសង្គ្រាមពង្រីកទឹកដី តួយ៉ាងដូចជាស្ដេចហ្វាន់ចេម៉ាន់បានលើកទ័ពជើងទឹកទៅវាយរដ្ឋជាច្រើនមក ដាក់ជាចំណុះរួមមានរដ្ឋខ្មែរខ្លះ មនខ្លះ ចាមរឺម៉ាលេយូ ។ ក្នុងសង្គ្រាមគេច្រើនចាប់ឈ្លើយសឹកមកធ្វើជាទាសាទាសី ។ ដោយហេតុនេះហើយទើបយើងហៅ អាណាចក្រភ្នំថាជាអធិរាជាណាចក្រហើយស្ដេចមានឋានៈថាជាមហារាជរឺជាសាវ៌កៅ (ស្ដេចចក្រវាឡ) ។ រដ្ឋដែលក្រោមអំណាចអាណាចក្រភ្នំទាំងនោះ មានស្ដេចសោយរាជ្យគ្រប់រដ្ឋទាំងអស់ ហើយរដ្ឋទាំងនោះមានតួនាទីលើកសួយមកថ្វាយអធិរាជនគរភ្នំរៀងរាល់ឆ្នាំ រដ្ឋនេះគេហៅថាសាមន្តរាជ។ ហើយរដ្ឋបែបទី២គឺត្រូវគ្រប់គ្រងដោយព្រះរាជបុត្រ រឺ ព្រះញាតិរបស់ស្ដេចអាណាចក្រភ្នំគេហៅថាវិស័យរដ្ឋ ដែលជាសម្បត្តិរបស់អាណាចក្រភ្នំផ្ទាល់ ដែលបង្កើតឡើងដោយព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យទី១ប៉ុន្តែត្រូវរំលាយចោលវិញដោយព្រះបាទហ៊ុន ប៉ានហួងវិញ ។ គួរកត់សំគាល់ដែលថារចនាសម្ព័ន្ធនយោបាយបែបនេះគឺមានគ្រោះថ្នាក់ណាស់គឺ ដោយសារតែពេលណាអំណាចកណ្ដាលចុះខ្សោយនោះសាមន្តរាជមួយចំនួន នឹងងើបឡើងបះបោរដូចករណីសាមន្តរដ្ឋចេនឡានៅស.វ.ទី៦ ។
ក្នុងវិស័យនយោបាយក្រៅប្រទេសនគរភ្នំនិយមចងស្ពានមេត្រី ជាមួយប្រទេសធំៗដូចជាចិននិងឥណ្ឌា ។ វិស័យនយោបាយក្រៅប្រទេសនេះមមាញឹកចាប់តាំងពីរាជ្យស្ដេចហ្វាន ឆាន មកម៉្លេះ ។ ទំនាក់ទំនងនេះមានក្នុងវិស័យនយោបាយ ពាណិជ្ជកម្មនិងវប្បធ៌មផង ។
មន្ត្រីក្នុងរាជការនៅប្របអធិរាជគឺមន្ត្រីពីរបែបគឺមន្ត្រីឆ្វេង និងមន្ត្រីស្ដាំ ។ មន្ត្រីឆ្វេងនៅអង្គុយនៅឆ្វេងនិងមន្ត្រីស្ដាំអង្គុយនៅស្ដាំ ដែលមានសក្ដិធំជាមន្ត្រីឆ្វេង ។ ក្រៅពីមន្ត្រីទាំងនេះនៅមានមន្ត្រីផ្សេងទៀតឈរត្រួតត្រាតាមខេត្ត ។ ព្រះអង្គតែងប្រទានសវនការជាញឹកញាប់ជាមួយរាស្ត្រ និងជនបរទេសដែលយកដង្វាយមកថ្វាយ ។ ក្នុងករណីនេះព្រះអធិរាជទ្រង់ប្រថាប់ទម្លាក់ព្រះបាទឆ្វេងដល់ដី ហើយបញ្ឈរព្រះបាទស្ដាំរួចគេក្រាលកំរាលមួយផ្ទាំង ចំពោះព្រះភក្ត្រព្រះអង្គដើម្បីយកភាជន៍មាស និងភាជន៍ដុតគ្រឿងក្រអូបមកតំកល់លើកំរាលនោះ ។ ពេលយាងចេញក្រៅរឺយាងចូលមកវិញព្រះអង្គតែងគង់ប្រថាប់លើដំរី ។ ឯពួកស្រីស្នំនិងពួកមន្ត្រីជាបរិវារក៏ជិះដំរីដែរ ។ ព្រះអធិរាជទ្រង់សព្វព្រះហឫទ័យនឹងការបរបាញ់ ដោយទ្រង់យាងចេញម្ដងៗរាប់ខែ ។ នៅអាណាចក្រភ្នំរាស្ត្រច្រើនបង់ពន្ធដារជាមាស ប្រាក់ ត្បូង គុជ រឺ គ្រឿងក្រអូបផ្សេងៗ ។ គេមិននិយមធ្វើគុកដាក់ជនទុច្ចរិតទេ ។ បើកាលណាទោសស្រាលគេពិន័យ ផ្ទុយទៅវិញបើទោសធ្ងន់គេយកអ្នកមានទោសនោះទៅឲក្រពើរឺសត្វសាហាវស៊ី ។ បើសិនជាសត្វទាំងនោះមិនស៊ីអស់ពេល៣ថ្ងៃគេនឹងលែងជននោះមកវិញ ។[២៩]
បើតាមឯកសារចិនបានបញ្ជាក់ថាអ្នកស្រុកនគរភ្នំ សម្បុរខ្មៅ សក់រួញអង្គារដី រូបច្រើនមិនសូវបាន ។ ព៌តមានអាចបញ្ជាក់ពីលក្ខណៈនរវិទ្យារបស់ជនជាតិខ្មែរ-មនជាទូទៅជាពិសេសជនជាតិខ្មែរនេះឯង ។ ដែលចិននិយាយពីសម្បុរខ្មៅ ក្ដីរូបមិនសូវល្អក្ដីគឺគេនិយាយប្រៀបទៅនឹងលក្ខណៈរបស់ជនជាតិចិន ។ ដោយកង្វះឯកសារជាភាសាខ្មែរ ទើបអ្នកសិក្សាបានបញ្ចេញផ្សេងៗអំពីម្ចាស់ដើមនៃនគរភ្នំនេះ៖ អ្នកខ្លះយល់ថារដ្ឋនេះជារដ្ឋឥណ្ឌា ខ្លះទៀតថាជារដ្ឋមនរឺខ្មែរ មនផងរឺម៉ាឡេយូទៅវិញ ។ តាមការពិតជាតិទាំងនោះសុទ្ធតែបានរស់នៅនគរភ្នំ ហើយអ្នកខ្លះជាអ្នកគ្រប់គ្រងគេ (ខ្មែរនិងឥណ្ឌាខ្លះ) ឯអ្នកខ្លះទៀតត្រូវគេគ្រប់គ្រង (មន-ម៉ាឡេយូ) (ចំពោះបញ្ហានេះសូមមើលអត្ថបទ ហ៊្វូណនជារដ្ឋខ្មែររឺពុំមែនទេ? ចុះផ្សាយក្នុងព្រឹត្តិបត្រវិទ្យាស្ថានខ្មែរមានលេច ៥ខែសីហា គ.ស.១៩៧៣) ។
ឯកសារចិនដដែលនេះបាននិយាយទៀតថា មនុស្សនៅអាណាចក្រភ្នំច្រើនលែងខ្លួន អ្នកក្រស្លៀកសារុងអំបោះដើរជើងទទេ អ្នកមាននិងនាម៉ឺនស្លៀកសារុងចរបាប់ពាក់ស្បែកជើង ។ ផ្ទះសង់ខ្ពស់ពីដីមានប្រក់ស្លឹកចាក (?) ដែលមានដុះនៅតាមមាត់សមុទ្រហើយមានការតុបតែង ។ ផ្ទះទាំងនោះសុទ្ធសង់ពីឈើដែលគេកាប់ពីព្រៃ ហើយសង់ផ្ដុំគ្នាជាភូមិពី៥០ទៅ៦០ ហើយមានស្រះទឹកមួយសម្រាប់យកទឹកប្រើប្រាស់រួមគ្នា ។
មនុស្សនៅអាណាចក្រភ្នំត្រង់ណាស់ (ឯកសារខ្លះថាលោភលន់) មានការប៉ិនប្រសប់និងខិល ព្រោះចូលចិត្តចាប់អ្នកនៅក្រុងជិតខាង ដែលមិនគោរពរាប់អានខ្លួនធ្វើជាខ្ញុំកំដរ ។ ពេលទំនេរចូលចិត្តលេងប្រជល់មាន់និងជ្រូក ។
សង្គមនៅអាណាចក្រភ្នំជាសង្គមមេនិយមគឺទុកស្ត្រីជាធំទាំងក្នុងគ្រួសា រនិងសង្គមតួយ៉ាងដូចរឿងព្រះនាងលីវយីទៅច្បាំង ជាមួយហ៊ុនទៀនជាភស្តុតាងជាក់ស្ដែង ។ ពិធីបុណ្យការនិងបុណ្យសពមានលំនាំដូចនៅលីនយីដែរ ហើយស្រីៗនិយមទៅដណ្ដឹងប្រុសៗ ។ នេះគឺធាតុមួយនៃអត្ថិភាពនៃលទ្ធិមេនិយមទៀតដែរ ។ ចិនបានកត់សំគាល់ថានៅក្នុងគ្រួសារពួកស្រីប្រុសអាចទាក់ទងគ្នា បានតាមទំនើងចិត្ត ។
ក្នុងករណីកាន់ទុក្ខគេត្រូវកោរសក់និងពុកមាត់ ឯពិធីរំលាយសពមានបួនយ៉ាង៖ ១.បោះសពចោលទៅក្នុងទន្លេ ២.បូជាដោយភ្លើង ៣.យកសពទៅកប់ ៤.យកសពទៅ ដាក់ចោលក្នុងព្រៃស្មសានឲសត្វស៊ី ។ ក្នុងករណីបូជាដោយភ្លើងគេនិយមយកធាតុ ដែលនៅសេសសល់ពីដុតដាក់ក្នុងកោដិបិទជិត ហើយយកទៅបោះចោលក្នុងទន្លេ ។ ព្រះមហាក្សត្រប្រើកោដិមាស មន្ត្រីនាម៉ឺនប្រើកោដិប្រាក់ រាស្ត្រសាមញ្ញប្រើកោដិដី ។ អ្នកស្រុកអាណាចក្រភ្នំចូលចិត្តយកវិធីចម្លែកដើម្បីរកសេចក្ដីពិត ។ កាលណាមានបាត់របស់អ្វីមួយគេតែងពូតបាយមួយពំនូត យកទៅដាក់មុខទេព្ដាហើយបួងសួងឲរកមុខជនទុច្ចរិត ។ ស្អែកឡើងគេចែកឲបានទៅខ្ញុំកំដរនៅក្នុងផ្ទះឲបរិភោគ៖ ក្នុងមាត់ចោរវានឹងមានហូរឈាមចេញមកនិងមិនអាចទំពារបាយផង ឯមាត់ជនទៀងត្រង់បាននោះនិងរអិលចូលទៅក្នុងមាត់បានយ៉ាងស្រួល ។ ម្យ៉ាងទៀតកាលណាជនណាជាប់ចោទគេឲជននោះអត់បាយបីថ្ងៃ រួចគេតម្រូវឲលូកយកវត្ថុផ្សេងៗ ចេញពីទឹកកំពង់ពុះរឺកាន់ពូថៅរឺច្រវាក់ដុតក្រហមដើរ៧ជំហាន ។ បើមានកំហុសមែនដៃជននោះនឹងរលាយរលួយ ផ្ទុយទៅវិញនឹងគ្មានកើតអ្វីទាំងអស់ ។[៣០]
គោលថ្មចារឹកនេះបានរកឃើញ នៅថាបមឿយក្នុងខេត្តដុងថាបវៀតណាមនិងឥឡូវបានតាំង
នៅក្នុងសារមន្ទីរប្រវត្តិសាស្ត្រ នៅទីក្រុងហូជីមិញគឺជាសំណេរមួយ
នៅក្នុងចំណោមសំណេរ ដែលនៅសេសសល់តិចតួច ដែលវាអាចត្រូវគេសន្និដ្ឋាន
ដោយជឿទុកចិត្តថាជារបស់នគរភ្នំ ។
អត្ថបទគឺជាភាសាសំស្ក្រឹតដែលត្រូវបានចុះកាលបរិច្ឆេទពាក់កណ្ដាល
នៃសតវត្សទី៥នៃគ.ស. និងប្រាប់នូវការឧបត្ថម្ភ ដោយព្រះអង្គម្ចាស់គុណវរ្ម័ន
ជាអ្នកគោរពដល់ព្រះវិស្ណុ ។
នៅរវាងសតវត្សទី១នៃគ.ស. ព្រះនាងលីវយីបានធ្វើសង្គ្រាមចាញ់ព្រះបាទហ៊ុនទៀន ដែលជាជនជាតិឥណ្ឌា។
ចាប់ពីពេលនោះមកព្រះបាទហ៊ុនទៀនបានក្លាយជាព្រះមហាក្សត្ររបស់នគរភ្នំ។
អរិយធម៌ឥណ្ឌាមាន ភាសា សាសនា សិល្បៈជាដើម
ក៏បានជ្រាបចូលទៅក្នុងសង្គមខ្មែរចាប់ពីពេលនោះមក។
តុលាការខ្មែរ ប្រើប្រាស់ច្បាប់តុលាការឥណ្ឌា រួមជាមួយនឹងតុលាការតាមបែបប្រពៃណីខ្មែរ។ របបគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលខ្មែរអនុវត្តតាមរបបរាជានិយមបែបឥណ្ឌា។ ប៉ុន្តែមិនបែងចែកវណ្ណៈនៅក្នុងសង្គមតាមបែបឥណ្ឌាទេ។ ឯការបន្តមត៌ក ខ្មែរនៅតែប្រកាន់យកប្រពៃណីរបស់ខ្លួនដដែល។
វប្បធ៌មហ៊្វូណនត្រូវបានលាយចំរុះគ្នានៃជំនឿតាមបែបអ្នកស្រុកដើម និងគំនិតទស្សនៈបែបឥណ្ឌា ។ នគរនេះត្រូវបានគេនិយាយថាត្រូវរងឥទ្ធិពលយ៉ាងធ្ងន់ដោយវប្បធ៌មឥណ្ឌា ប្រហែលជាតាមរយៈក្រុមនគរកណ្ដាលមួយចំនួនដូចជាទ្វារវតី រឺ ម៉ាឡេយូ [៣១]ហើយនិងការជួលពួកឥណ្ឌាក្នុងគោលបំណងគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលរដ្ឋមួយចំនួន ។ សំស្ក្រឹតគឺជាភាសានៅក្នុងវាំង និងពួកអ្នកហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំបានឧបត្ថម្ភទំនុកបំរុងដល់ព្រហ្មញ្ញសាសនា និងបន្ទាប់មកសតវត្សទី៥ លទ្ធិព្រះពុទ្ធសាសនា ។ គេពុំបានដឹងថាតើសាសនាណាមួយបានចូលមកស្រុកខ្មែរមុនទេ បើតាមឯកសារខ្លះគេថាព្រះបាទអសោកទ្រង់ បានបញ្ជូនសមណទូតពីរអង្គមកជ្រោយសុវណ្ណភូមិ ដើម្បីសព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនានៅសតវត្សទី៣មុនគ.ស. ។ គេមិនដឹងថាសុវណ្ណភូមិនេះត្រូវត្រង់ណាឲប្រាកដទេ ។ អ្នកស្រាវជ្រាវគ្រាន់តែស្របថាសុវណ្ណភូមិនេះត្រូវ នឹងភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍នេះឯង ។ ម្យ៉ាងទៀតបុរាណវត្ថុទាក់ទងនឹងព្រះពុទ្ធសាសនាដែលគេរកឃើញ នៅតំបន់នេះគេឃើញមានអាយុកាលត្រឹមតែពីសតវត្សទី៣-៤នៃគ.ស.ប៉ុណ្ណោះ ។ គេឆ្ងល់ថាបើផ្សាយតាំងពីសតវត្សទី៣មុនគ.ស.ហេតុអ្វីបានជាឲផ្លែផ្កានៅសតវត្សទី៣- ៤នៃគ.ស.ទៅវិញ គឺអស់រយៈពេល៦រឺ៧ស.វ.? បើទោះជាបែបនេះក្ដីក៏គេដឹងថាព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលយកប្រទេសយើងដំបូងគឺពុទ្ធសាសនាហីនយានជាភាសាសំស្ក្រឹត ដែលពួកឥណ្ឌានៅអមរវតីរាប់អាននៅស.វ.ទី២-៣នៃគ.ស. ។ នេះបើតាមសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់និងតាព្រហ្មបាទី ។ ព្រះពុទ្ធសាសនារុងរឿងនៅសតវត្សទី៥ និងទី៦ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេចកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ននិងរុទ្រវរ្ម័ន ដោយមានការបញ្ជូនព្រះសង្ឃជាតិខ្មែរ និងឥណ្ឌាទៅប្រទេសចិន ។[៣២]កាក់លុយនៅស្ថានីយអូរកែវត្រូវបានរកឃើញ ដោយមានសិលាចារឹកជាច្រើនជាភាសាបាលី ដែលបង្ហាញនូវវត្តមាននៃព្រះពុទ្ធសាសនា ក្នុងតំបន់នេះក្បែរៗសតវត្សទី៥នៃគ.ស. ។[៣៣] កំណត់ត្រាជាច្រើនបង្ហាញថាការប្រមូលពន្ធត្រូវបង់ជា ប្រាក់ មាស គុជខ្យង និងឈើក្រអូប ។ លោក ខាង ថាយ រឺ Kāng Tài 康泰 និង ជូ អ៊ីង រឺ Zhū Yīng 朱應 បានរាយការណ៍ថាប្រជាជនហ៊្វូណនបានអនុវត្តរបបទាសភាព និងការវិនិច្ឆ័យត្រូវបានកាត់សេចក្ដីតាមរយៈការល្បងនិងពិសោធន៍ រួមមានដូចជាវិធីជាច្រើនតាមការរើសយកច្រវាក់ដែកក្រហមក្ដៅ និងយកមកវិញនូវចិញ្ចៀននិងស៊ុតចេញពីទឹកកំពុងតែពុះ ។
ភស្តុតាងខាងបុរាណវត្ថុឆ្លើយតបយ៉ាងទូលំទូលាយដល់កំណត់ត្រារបស់ចិន ។ ពួកចិនបានពិពណ៌នាពួកអ្នកនគរភ្នំជាមនុស្សដែលរស់នៅលើផ្ទះសសរខ្ពស់ៗ ដាំស្រូវនិងបញ្ជូនពន្ធមាស ប្រាក់ ភ្លុក និងសត្វប្លែកៗ ។[៣៤]
របាយការណ៍របស់លោក ខាង ថាយ និង ជូ អ៊ីងគឺមិនបញ្ចើចបញ្ចើដល់អរិយធ៌មហ៊្វូណនទេ ថ្វីបើដូច្នោះក៏ដោយកំណត់ត្រាសវនការរាជវាំងចិន បង្ហាញថាក្រុមតន្ត្រីករហ៊្វូណនបានមកទស្សនៈកិច្ចប្រទេសចិន ក្នុងឆ្នាំ២៦៣ ។ ព្រះចៅអធិរាជចិនមានចំណាប់អារម្មណ៍ណាស់ ដោយព្រះអង្គចេញព្រះរាជបញ្ជា ឲមានការបង្កើតឡើងនូវវិទ្យាស្ថានមួយសំរាប់តន្ត្រីអ្នកហ៊្វូណន ក្បែរណានជីង ។[៣៥]ពួកអ្នកនគរភ្នំត្រូវបានរាយការណ៍ផងដែរ ថាមានការចងក្រងសៀវភៅដ៏ច្រើននិងដាក់ទុកជាឯកសារទូទាំងប្រទេស ដោយបង្ហាញនូវកម្រិតខ្ពស់នៃស្នាដៃខាងសិក្សាធិការ ។ ប៉ុន្តែឯកសារទាំងនោះត្រូវបាត់បង់អស់ហើយ ដែលធ្វើឲយើងមិនដឹងថាតើអក្សរដូនតាយើងក្នុងសៀវភៅយ៉ាងម៉េចទេ ។ បើតាមសិលាចារឹក៤ផ្ទាំងភាសាផ្លូវការគឺភាសាសំស្ក្រឹត ដូច្នេះមិនបានន័យថាភាសាខ្មែរមិនត្រូវបានប្រើប្រាស់ទេ ។ យើងអាចមើលឃើញមានភាសាខ្មែរដូចជាឈ្មោះស្រុកក្ដី (វ្នំ) ឈ្មោះរាជធានីក្ដី (ទមាក់រឺទល្មាក់)ដែលអាចបញ្ជាក់ថាភាសាខ្មែរគេប្រើជាមួយនឹងភាសាសំស្ក្រឹតដែរ ។ ប្រហែលជាថ្ងៃណាមួយគេអាចរកឃើញសិលាចារឹកណាមួយ ក្នុងចំណោមសិលាចារឹកជាភាសាខ្មែរដែលអាចភ្ជាប់ ទៅអាណាចក្រភ្នំបានជាមិនខាន ។[៣៦]
ព្រះសង្ឃពីរអង្គមកពីហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំគឺមន្ត្រសេន និងសង្ឃបាលបានសំណាក់នៅនិវេសនដ្ឋាននៅចិនអស់រយៈពេល១៦ឆ្នាំហើយធ្វើការប្រាំការិយាល័យក្នុងសតវត្សទី៥ដល់ទី៦ និងបកប្រែគម្ពីរព្រះសូត្រពុទ្ធសាសនាពីសំស្ក្រឹត (រឺ ប្រាក្រឹត) ទៅភាសាចិន ។ ព្រះអង្គបានការស្ងើចសរសើរពីព្រះចៅក្រុងចិន ហើយបានចាត់ទុកព្រះអង្គជាព្រះគ្រូទៀតផង ។[៣៧][៣៨]ក្នុងចំណោមអត្ថបទជាច្រើនទាំងនោះគឺជា សប្តសតិកាប្រាជ្ញាបារមីតសូត្រមហាយាន (តៃស្ឆុត្រៃបិដក រឺ Taishō Tripiṭaka ២៣២) ។[៣៩] អត្ថបទនេះត្រូវបានបកប្រែផ្សេងពីគ្នាដោយព្រះសង្ឃទាំងពីរអង្គ ។[៣៨]ព្រះពោធិសត្វមញ្ជុស្រីកុមារភូត (Mañjuśrī) គឺជាតួអង្គលេចធ្លោមួយអង្គក្នុងអត្ថបទនេះ ។
នៅពេលទ័ពចេនឡាបានចូលវាយអាណាចក្រភ្នំ ពុទ្ធសាសនាហីនយានជាភាសាសំស្ក្រឹតនៅរុងរឿងនៅឡើយ ។ នៅសតវត្សទី៧ មានព្រះសង្ឃចិនមួយអង្គនិមន្តពីឥណ្ឌាទៅចិនវិញ ព្រះនាមយី ស៊ីងមានថេរដិការថា ពីដើមព្រះធម៌មានភាពរុងរឿងហើយផ្សព្វផ្សាយទៅគ្រប់ទិសទី តែឥឡូវនេះស្ដេចកំណាចមួយអង្គបានបំផ្លិចបំផ្លាញចោលអស់ហើយ ព្រះសង្ឃរកតែមួយអង្គមិនបានផង ។ ដូច្នេះពុទ្ធសាសនាហីនយានប្រហែលជារលាយបាត់បង់នៅសតវត្សនោះហើយ ទើបក្រោយមកទៀតទើបឃើញលទ្ធិពុទ្ធសាសនាមហាយាន បានចេញផ្សព្វផ្សាយលទ្ធិរបស់ខ្លួន ។
ចំណែកព្រាហ្មណ៍សាសនាគេឃើញមានគោរពព្រះឥសូរ ព្រះវិស្ណុ ព្រះហរិហរ (វិស្ណុនិងឥសូររួមគ្នា )និងព្រះព្រហ្ម ។ នៅខាងដើមអាណាចក្រភ្នំទំនងគណៈខាងឥសូរនិយមជាសាសនាផ្លូវការផងដឹង បើតាមឯកសារចិនគេព្រះរាជាយាងឡើងភ្នំម៉ូតាន ដើម្បីធ្វើសក្ការបូជាដល់ព្រះមហេស្វរៈ ។ ប៉ុន្តែព្រះអធិរាជាខ្លះបានផ្លាស់ពីឥសូរនិយមមកពុទ្ធនិយមវិញ ដូចជាព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័នជាដើម ។ ខាងព្រះវិស្ណុគេឃើញមានប្រាសាទនៅភ្នំដាស្រុកព្រៃកប្បាសខេត្តតាកែវ ។ គេឃើញសិលាចារឹករបស់ព្រះនាងកុលប្រភាវតីនិងគុណវរ្ម័ន ក៏មានលក្ខណៈវិស្ណុនិយមដែរ ។ ក្នុងវិស័យស្ថាបត្យកម្មគេច្រើនសាងប្រាសាទពីឥដ្ឋ ។ ដូច្នេះហើយទើបប្រាសាទទាំងនោះមិនឃើញមានស្ថិតស្ថេរមកដល់សព្វថ្ងៃសោះ លើកលែងតែប្រាសាទដុលដែលលុងដោយភ្នំទើបគេមានឃើញនៅសេសសល់ ។ ឃឿងសំណង់ផ្សេងៗដែលគេរកឃើញនៅកំពង់ផែអូរកែវ និងអង្គបុរីក៏សង់អំពីឥដ្ឋដែរ ។ ខាងសិល្បៈបដិមាក៏គេបានរកឃើញនៅភ្នំដា ស្រុកព្រៃកប្បាស ខេត្តតាកែវដែរ ដូចជាពុទ្ធរូបវត្តរំលក រូបព្រះវិស្ណុ ព្រះពលរាម ព្រះកល្កិន ព្រះគ្រឹស្ណគោវធ៌ន ។ ស្នាដៃទាំងនេះមានលក្ខណៈជាឥណ្ឌារាងធាត់កាច់ចង្កេះនិងមានធ្នូ រឺ ជន្ទល់ទ្រ ឆ្លាក់ជាប់នឹងជញ្ជាំងថ្ម គឺពុំទាន់មានលក្ខណៈចម្លាក់សោតពេញលេញឡើយ ។ ដូច្នេះគេអាចឃើញថាជាអរិយធម៌ខ្មែរជាអរិយធម៌ខ្ពង់ខ្ពស់ជាងប្រទេសជិតខាង ដែលខ្មែរចេះពូនផ្សំជាមួយនិងអរិយធម៌បរទេស ហើយបានកែច្នៃមកក្លាយជារបស់ខ្មែរ ទោះបីជាវាមិនទាន់មានលក្ខណៈជាតិពិតប្រាកដក៏ ដោយក៏វាជាកេរមរតករបស់កូនចៅខ្មែរជំនាន់ក្រោយដែរ វាក៏ជាគ្រឹះសំរាប់អរិយធម៌សម័យអង្គរដែរ ។[៤០]
តិចតួចណាស់ដែលគេដឹងអំពីប្រវត្តិនយោបាយរបស់ហ៊្វូណន ក្រៅពីទំនាក់ទំនងជាមួយចិន ។ លោកសឺដេសយល់ថាទំនាក់ទំនងជាមួយចិនមានលក្ខណៈ ជាពាណិជ្ជកម្មច្រើនជាងនយោបាយ ។ កាលណោះប្រទេសចិនស្ថិតនៅក្នុងសម័យនគរបី ពេលនោះនគរអ៊ូចិនមិនអាចធ្វើជំនួញតាមផ្លូវគោកបាន ក៏បានធ្វើជំនួញតាមផ្លូវទឹកជាមួយហ៊្វូណនវិញព្រោះតែតំរូវការវត្ថុប្រណីត ។ ដោយហេតុនេះហើយទើបគេជ្រើសរើសយកប្រទេសហ៊្វូណន ដែលស្ថិតនៅចំផ្លូវសមុទ្រ ដែលមិនអាចជៀសវៀងបានសំរាប់អ្នកដំណើរសំពៅកាត់តាមច្រកម៉ាឡាកា និងអ្នកនិយមដឹកទំនិញតាមបួរដីប្រទេសម៉ាឡេយូ ។[៤៧] ការប៉ះទង្គិចគ្នារយៈពេលខ្លីមួយត្រូវបានកត់ត្រាថាកើតឡើង នៅទសវត្សឆ្នាំ២៧០ នៅពេលហ៊្វូណននិងប្រទេសជិតខាង ចាម្ប៉ាបានចូលរួមកម្លាំងគ្នា ដើម្បីវាយប្រហារលើតំបន់មួយនៃតុងកឹង (ដែលនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ចិននៅពេលនោះ) ស្ថិតនៅអ្វីដែលឥឡូវជាវៀតណាមខាងជើងសព្វថ្ងៃនេះ ។ នៅឆ្នាំ៣៥៧ ហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំបានក្លាយជាសាមន្តរដ្ឋចិន និងបន្តជារៀងរហូតមកដល់ការបែងបាក់ប្រទេសនៅសតវត្សទី៦ ។ ចំពោះទំនាក់ទំនងជាមួយឥណ្ឌា ឯកសារចិនមួយនៅសតវត្សទី៥ និយាយថាមានមនុស្សឈ្មោះ កៀសៀងលី ជាអ្នកស្រុកតាន់យ៉ាង (នៅខាងលិចឥណ្ឌា) បានធ្វើដំណើរពីឥណ្ឌាមកដល់អាណាចក្រភ្នំ ។ ជាអ្នកដែលនិយាយប្រាប់ពីរឿងប្លែកពីឥណ្ឌាទៅហ្វានឆាន ប៉ុន្តែដំណើរទៅប្រទេសនោះត្រូវអស់ពេលយូរប្រហែលជា៣រឺ៤ឆ្នាំក៏សឹងតែមាន ។ ដោយស្ដេចជាប់ចិត្តនឹងរឿងចំលែកទាំងនោះហើយ ទើបទ្រង់ព្រះញាតិរបស់ព្រះអង្គស៊ូវូទៅឥណ្ឌា ។ រាជទូតខ្មែរបានចុះសំពៅនៅតូវគីវលី (T’eou-kiu-li) ប្រហែលជាត្រូវនឹងតក្ដោល ត្រង់នេះហើយដែលបង្ហាញថាឥទ្ធិពលហ៊្វូណនបានលាតសន្ធឹង ដល់មហាសមុទ្រឥណ្ឌា ។ រាជទូតនគរភ្នំបានទៅដល់ពាមទន្លេគង្គា ហើយធ្វើដំណើរតាមទន្លេទៅជួបស្ដេចមួយអង្គ ដែលលោកឡឺវី (L.Levi) ថាជាស្ដេចក្នុងរាជវង្សមុរុណ្ឌ ។ ស្ដេចអង្គនេះបាននាំភ្ញៀវទស្សនាប្រទេសព្រះអង្គ ហើយបានឲឥណ្ឌាម្នាក់ឈ្មោះ ឆេន សុងនាំត្រលប់មកវិញនូវសេះ៤នៃស្រុកនោះ ដើម្បីទុកជាដង្វាយនៃអធិរាជអាណាចក្រភ្នំ ។[៤៨]
ចេនឡា (Zhēnlà) គឺជាសាមន្តរដ្ឋមួយរបស់ហ៊្វូណននៅទីបំផុតបានលេបយកនគរភ្នំទាំងមូល ។ ព្រះរាជាដែលបានស្គាល់ចុងក្រោយបង្អស់នៃរាជាណាចក្រភ្នំគឺ លាវថួបាម៉ូ រឺ Liútuóbámó 留陁跋摩 (រុទ្រវរ្ម័ន) ដែលជាអ្នកគ្រប់គ្រងពីឆ្នាំ៥១៤រហូតដល់ រ.ឆ្នាំ៥៤៥ នៃគ.ស. ។
| នគរភ្នំ | ||||
|
||||
 |
||||
| រាជធានី/រដ្ឋធានី | វ្យាធបុរ អង្គរបុរី | |||
| ភាសា | ខ្មែរបុរាណ | |||
| សាសនា | ព្រហ្មញ្ញ | |||
| របបគ្រប់គ្រង | រាជាធិបតេយ្យ | |||
| កុរុងវ្នំ | ||||
| - សតវត្សទី១ | កៅណ្ឌិន្យទី១ | |||
| - ៤៨៤-៥១៤ | កៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ន | |||
| - ៥១៤-៥៥០ | រុទ្រវរ្ម័ន | |||
| ប្រវត្តិ | ||||
| - បានបង្កើតឡើនៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គនៅវៀតណាមខាងត្បូង | សតវត្សទី១ | |||
| - បន្តដោយ ចេនឡា | ៥៥០ | |||
| - បញ្ចប់ដោយ ភ្នំខាងត្បូង | ៦២៨ | |||
→គេមានជំនឿថាវាត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅសតវត្សទី១នៃគ.ស.នៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ ដែលបច្ចុប្បន្នគឺជាទឹកដីវៀតណាម [៤]ទោះបីជាលំនៅដ្ឋានរបស់មនុស្សដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ នៅក្នុងតំបន់នោះប្រហែលជាត្រូវបានត្រលប់មកវិញរហូតទាល់តែដល់សតវត្សទី៤ម.គ. ។ ថ្វីបើត្រូវបានចាត់ទុកដោយពួកបេសកជនចិនជាអាណាចក្រឯកភាពមួយមែន ហ៊្វូណន (ភ្នំ) ប្រហែលជាធ្លាប់ជាសមូហកម្មនៃរដ្ឋបុរីមួយចំនួនជួនកាលបានធ្វើសឹក នឹងរដ្ឋផ្សេងមួយទៀត និងពេលមួយនោះបានរួបរួមនយោបាយឡើងវិញ ។[៥]
តិចតួចណាស់ដែលគេដឹងអំពីហ៊្វូណន លើកលែងតែថាវាគឺជារដ្ឋពាណិជ្ជកម្មដែលប្រកបដោយសក្ដានុពល តាមភស្តុតាងដោយការរកឃើញនៃទំនិញរ៉ូម៉ាំង ចិន និងឥណ្ឌា កំឡុងពេលកំណាចបុរាណវត្ថុនៅកំពង់ផែបុរាណ អូរកែវ (O’Keo រឺ O’Ceo ) ដែលជាញឹកញយត្រូវបានសរសេរដោយភាន់ច្រឡំថាជា Oc Eo (អូរកែវ) នៅវៀតណាមខាងត្បូង ។[៦] រាជធានីនៃនគរភ្នំប្រហែលជាដើមឡើយតាំង នៅបរិវេណបាភ្នំក្បែរកូនក្រុងបាណាមនៃកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ននៅក្នុងខេត្តព្រៃវែង ដែលប្រហែលជាត្រូវបានផ្លាស់ទៅអូរកែវ នៅពេលក្រោយមកទៀត ។ វិខខឺរី (Vickery) [៧] បានច្រានចោលដោយកែតម្រូវលើការប្រកាសរកឃើញកូនក្រុងមួយដែលហៅថា វ្យាធបុរ (ទីក្រុងនៃអ្នកប្រមាញ់) ដោយលោកសឺដេស[៨]ពីព្រោះតែលោកបានទាញយកឈ្មោះពី តេមូ (Tèmù 特牧) ដែលគេលើកយកមកនិយាយជារាជធានីនៅក្នុងអត្ថបទប្រវត្តិសាស្ត្រចិន ដូច្នេះហើយវាត្រូវនឹងពាក្យខ្មែរថា ទ្មាក់រឺទល្មាក់ ដែលមានន័យថា អ្នកទាក់ មិនមែន អ្នកប្រមាញ់ទេ ។ ភាគច្រើននៃអ្វីដែលគេដឹងពី ហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ គឺបានមកពីកំណត់ត្រាពីប្រភពចិននិងចាម ដែលចុះកាលបរិច្ឆេទពីសតវត្សទី៣ដល់ទី៦ និងបានមកពីកំណាយបុរាណវត្ថុ ។ គ្មានការស្រាវជ្រាវខាងបុរាណវត្ថុណាត្រូវបានធ្វើឡើងនៅ ក្នុងរដ្ឋនេះក្នុងតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ របស់កម្ពុជាជាច្រើនទសវត្សមកហើយ ហើយតំបន់នេះប្រាកដជាជាទីតាំងដោយបានស្មានទុកថាជា រាជធានីជាច្រើននៃហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ។ [៩]ហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជានគរខ្មែរដំបូង និងជានគរមុនអាណាចក្រខ្មែរ ។
ប្រវត្តិសាស្ត្រ
កំណើត
នគរភ្នំត្រូវបានគេជឿថាបង្កើតឡើងនៅក្នុងសតវត្សទី១នៃគ.ស. នៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ ដែលបច្ចុប្បន្នគឺជាទឹកដីវៀតណាម[៤] ទោះបីជាលំនៅដ្ឋាននៃមនុស្សដ៏ច្រើន នៅតំបន់នេះប្រហែលជាបានបាត់បង់ហើយទាល់តែដល់សតវត្សទី៤ម.គ.ក៏បានមកវិញ ។ ថ្វីបើត្រូវបានចាត់ទុកដោយពួកបេសកជនចិនថាជាអាណាចក្រឯកភាពមួយក៏ដោយ ក៏ហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ប្រហែលជាបណ្ដុំនៃរដ្ឋបុរីដែលជួនកាលបានធ្វើចម្បាំងជាមួយ នឹងរដ្ឋដ៏ទៃផ្សេងមួយទៀត ហើយនៅពេលក្រោយមកទៀតក៏បានបង្រួបបង្រួមនយោបាយឡើងវិញ ។[៥]ដើមកំណើតដ៏ជាក់ស្ដែងនៃពួកអ្នកនគរភ្នំគឺជាប្រជាជនដើមរបស់ពួកគេ ដែលតាំងលំនៅនៅភាគខាងត្បូងនៃវៀតណាមសព្វថ្ងៃនេះ ដែលចាត់ទុកខ្លួនឯងថាជា ខ្មែររឺខ្មែរក្រោម ។ ពាក្យខ្មែរ ក្រោម មានន័យថាខាងក្រោម រឺ ប៉ែកខាងក្រោមនៃ សំដៅលើភាគក្រោមនៃទឹកដីខ្មែរដែលត្រូវបានធ្វើអាណានិគម ដោយវៀតណាមហើយក្រោយមកទៀតបានប្រែក្លាយ ជាផ្នែកមួយនៃវៀតណាមរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។ នៅមុនពេលសង្គ្រាមសកលលោកលើកទី១ គេនៅមានកង្វែងគំនិតគ្នាអំពីទីតាំងនគរភ្នំនៅឡើយ ។ មានអ្នកប្រាជ្ញខ្លះដូចជាលោកវីលផ្វដ (Wilford) គាត់ថាហ៊្វូណនស្ថិតនៅត្រង់ប្រទេសម៉ាឡេស៊ី ។ លោកអា.រ៉ែមមុសាត (A.Remusat) លោកថាហ៊្វូណនជាអាណាខេត្តរបស់ចិន ស្ថិតនៅត្រង់តុងកឹង ។ លោកខ្លាបផ្រថ (Klaproth) និង ផូសៀ (Pauthier) ថាហ៊្វូណនត្រូវនឹងដែលនដីប៉េគូ និងប្រទេសភូមា ។ លោកដឺឃ្វីនណេស (Dequines) ថាត្រូវនឹងកោះមួយនៅខាងលិចប្រទេសសៀម ។ ឯលោកបាថ (Barth) ថាត្រូវនឹងឆ្នេរសមុទ្រតេណាស្សេរីម ក្រៅពីនេះអ្នកសិក្សាឯទៀតយល់ថាហ៊្វូណនស្ថិតនៅត្រង់ប្រទេសខ្មែររឺប្រទេសសៀម ។ ដើម្បីឲអស់ចម្ងល់ចំពោះទីតាំងរបស់ហ៊្វូណន យើងនឹងលើកយកឯកសារចិនយកមកពិនិត្យឡើងវិញ ។ ឯកសារចិនបានផ្ដល់ព៌តមានថាដូចតទៅ៖១. ហ៊្វូណនមានចម្ងាយ ៣០០០លី ខាងលិចប្រទេសលីនយី
២. ហ៊្វូណនមានចម្ងាយ ៧០០០លី ចេណាន (Jenan) (តុងកឹង)
៣.ហ៊្វូណនមានទំហំ៣០០០លី ក្រោយពង្រីកធំដល់ ៥០០០រឺ៦០០០លី
៤.ហ៊្វូណនស្ថិតនៅក្នុងឈូងសមុទ្រធំមួយ
៥.មានទន្លេធំមួយហូរពីខាងលិច (ឯកសារខ្លះពាយព្យ) ហើយចាក់ទៅសមុទ្រ ។ បើសិនគិតថា១លីប្រវែង៥៧៦ម៉ែត្រចម្ងាយពីលីនយីមកហ៊្វូណនមាន១៧២៨គ.ម.គឺត្រូវនឹងប្រទេសខ្មែរសព្វថ្ងៃនេះ កម្ពុជាក្រោមនិងប្រទេសថៃកណ្ដាល ។ ឈូងសមុទ្រក្នុងឯកសារចិនគឺជាឈូងសមុទ្រថៃ ឯទន្លេធំដែលហូរចាក់ទៅ ក្នុងសមុទ្រគឺគ្មានអ្វីក្រៅពីទន្លេមេគង្គរឺបើនិយាយឲចំទៅគឺទន្លេសាបនឹងឯង ។ សរុបសេចក្ដីមកឃើញថាមជ្ឈមណ្ឌលហ៊្វូណន ស្ថិតនៅត្រង់វាលទំនាបខាងក្រោមនៃទន្លេមេគង្គ ។ ត្រង់នេះអ្នកសិក្សាហាក់ដូចជាយល់ស្របគ្នា ហើយតែចំណុចមួយទៀតដែលអ្នកសិក្សានៅមិនហ៊ានអារកាត់នៅឡើយ គឺរឿងរាជធានីដំបូងរបស់ហ៊្វូណន ។ បើតាមសិលាចារឹកសម័យក្រោយៗមកទៀតបានឲដឹងថាក្រុងវ្យាធបុរ (បុរីនៃស្ដេចទាក់ដំរី) ដែលអ្នកប្រវត្តិទូចាត់ទុកថាជារាជធានីមួយរបស់នគរភ្នំ ។ ចិនហៅរាជធានីនេះថា តូមូ ដែលលោកសឺដេសថាត្រូវនឹងពាក្យខ្មែរបុរាណថាទ្មាក់រឺទល្មាក់ (អ្នកទាក់ដំរី) ។ លោកយល់ទៀតថា ក្រុងវ្យាធបុរនេះស្ថិតនៅម្ដុំបាភ្នំនិងបាណាមក្នុងខេត្តព្រៃវែងសព្វថ្ងៃ ។ ព្រះភិក្ខុប៉ាង ខាត់ក៏មានព្រះយោបល់ដូច្នេះដែរ ។ ព្រះអង្គបានសរសេរថា រាជធានីវ្យាធបុរ តាំងនៅតំបន់បាភ្នំទំនងជានៅភ្នំខ្សាច់បច្ចុប្បនេះ ព្រោះគេបានរកឃើញបុរាណដ្ឋាននិងបុរាណទេវរូបជាច្រើននៅទីនោះ ។ សិលាចារឹកមួយនៅវត្តចក្រឹតនៅជើងភ្នំ ពីស.វ.ទី១០ បាននិយាយពីការកសាងទេវរូបព្រះឥសូរហៅថា អទ្រិវ្យាធបុរេស្វរតំកល់នៅទីនោះ ។ គួរកត់សំគាល់ម្យ៉ាងទៀតថា នៅតំបន់បាភ្នំឈើកាច់សព្វថ្ងៃនេះមានភូមិជាច្រើនដែលមានឈ្មោះទាក់ទងនឹងដំរី គឺភូមិ រោងដំរី ក្បាលដំរី និងព្រៃដំរី ។ តើយើងអាចកត់សំគាល់ថាឈ្មោះទាំងនេះ ជាអនុស្សាវរីយ៍រំលឹកដល់ ទីតាំងរាជធានីអាណាចក្រភ្នំបានទេ ? តាមប្រវត្តិរាជវង្សលាង ក្រុងនេះស្ថិតនៅប្រហែល២០០លីពីសមុទ្រ បើគិតទៅគឺត្រូវនឹងចម្ងាយពីបាភ្នំទៅ អូរកែវ ដែលជាកំពង់ផែមួយរបស់ហ៊្វូណន ។ នៅពេលសង្គ្រាមលោកលើកទីពីរ លោក ល្វីស ម៉លឡឺរ៉េត (Louis Malleret) អ្នកប្រាជ្ញបារាំងបានធ្វើកំណាយផ្សេងៗក្នុងដែនដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ ហើយបានរកឃើញរមណីយដ្ឋាន អូរកែវនេះដែល លោកចាត់ទុកថាជាកំពង់ផែធំរបស់ហ៊្វូណន ព្រោះនៅទីនោះគឺនៅខាងត្បូងភ្នំបាថេខេត្តក្រមួនស គេបានជីករកឃើញខឿនសំណង់ផ្សេងៗព្រមទាំងវត្ថុផ្សេងទៀតជាច្រើន ខ្លះមកពីចក្រភពរ៉ូម ខ្លះទៀតមកពីប្រទេសឥណ្ឌា និងខ្លះទៀតជាវត្ថុធ្វើពីថ្មរំលីង ។ ដោយហេតុនេះហើយបានជាមានមតិខ្លះអូរកែវជារាជធានីដំបូងរបស់ហ៊្វូណន ។ ប៉ុន្តែអ្នកប្រាជ្ញខ្លះទៀតយល់ឃើញផ្សេង ដូចលោក ហ្សង់ បូអ៊ីសេលី (Jean Boisselier) យល់ថារាជធានីហ៊្វូណនស្ថិតនៅត្រង់វាលទំនាបខាងក្រោមទន្លេមេណាមវិញ ដោយសំអាងលើការរកឃើញរូបសំណាកខ្លះដែលធ្វើពីដីឥដ្ឋ ។ បើតាមលោកគិតថារបស់នេះធ្វើនៅក្នុងស្រុកមិនមែនជារបស់យកពីក្រៅឡើយ ។ ប៉ុន្តែអ្នកប្រាជ្ញបារាំងរូបនេះយល់ដែរថា នៅចុងសម័យហ៊្វូណនរាជធានីត្រូវបានប្ដូរទៅតាំង នៅម្ដុំនៅជិតពាមទន្លេមេគង្គខាងត្បូងប្រទេសកម្ពុជា ។[១០] មានកំណត់ត្រាជាច្រើនជាភាសាចិន ដែលចុះកាលបរិច្ឆេទពីសតវត្សទី៣ផ្ដើមជាមួយ សានគ័រ ជឺ (Sānguó zhì 三 國志) (កំណត់ត្រានៃនគរបី) ដែលបានបញ្ចប់ហើយនៅឆ្នាំ២៨៩នៃគ.ស.ដោយលោក ឆិន សូវ (Chén Shòuរឺ陳壽 ) (២៣៣-២៩៧) ក្នុងនោះអង្គទូតមានតែពីរប៉ុណ្ណោះមក ពីហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំអំឡុងសតវត្សទី៣ត្រូវបានកត់ត្រាថា៖អង្គទូតលើកទីមួយទៅកាន់ លោក លូ តាយ (Lǚ Dài 呂待) ចៅហ្វាយខេត្តនៅភាគខាងត្បូងនៃនគរអ៊ូចិន 吳 ឧ.រវាងឆ្នាំ២២៥និង២៣០គ.ស. លើកទី២នៅឆ្នាំ២៤៣ ។[១១] ក៏ប៉ុន្តែប្រភពក្រោយៗទៀតដូចជា លាង ស្ឈូ (Liáng shū 梁書រឺសៀវភៅលាង) ដោយលោក យ៉ាវ ឆា (Yáo Chá 姚察) (៥៣៣-៦០៦) និង យ៉ាវ ស៊ីលាន (Yáo Sīlián 姚思廉) (ម.៦៣៧) បានបញ្ចប់នៅឆ្នាំ៦៣៦ យោងទៅតាមគណៈទូតនៃពួកបេសកជនចិន លោក ខាង ថាយ (Kāng Tài 康泰)និង ជូ អ៊ីង (Zhū Yīng 朱應) នៅសតវត្សទី៣ ។
ពង្សាវតារនៃរាជវង្សលាងកត់ត្រាអំពីរឿងរ៉ាវនៃជនបរទេសដែលមានឈ្មោះថា ហ៊ុន ទៀន (Hùntián 混塡) ៖ លោកបានមកពីប្រទេសខាងត្បូង ជាវ (Jiào 徼) (ឧបទ្វីបម៉ាឡេរឺប្រជុំកោះឥណ្ឌូនេស៊ី?) បន្ទាប់ពីបានសុបិន្តថាទេវតារក្សាខ្លួនព្រះអង្គបានប្រគល់ធ្នូទិព្វទៅទ្រង់ ហើយក៏បានបង្គាប់ព្រះអង្គចេញដំណើរតាមសំពៅជំនួញដ៏ធំមួយ ។ ព្រះអង្គបានចេញដំណើរនៅពេលព្រឹកទៅកាន់ប្រាសាទមួយ ជាកន្លែងដែលព្រះអង្គរកឃើញធ្នូមួយនៅឯគល់នៃដើមឈើរបស់ទេពារក្សនោះ ។ ព្រះអង្គក្រោយមកបានឡើងសំពៅមួយ ដែលទេពារក្សបានបណ្ដាលឲចិត្តទៅដល់ដីហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ។ ម្ចាស់ក្សត្រីនៃប្រទេសនេះ គឺព្រះនាង លីវ យី (Liǔyè 柳葉) ស្លឹកសូល ចង់ឆ្មក់យកសំពៅនិងពន្លិចវា ដូច្នេះហើយព្រះបាទហ៊ុន ទៀនបានបាញ់ព្រួញចេញពីធ្នូទិព្វដែលបានទម្លុះសំពៅរបស់លីវ យី ។ ដោយភិតភ័យ ព្រះនាងបានប្រគល់ខ្លួនចុះចាញ់ ហើយហ៊ុន ទៀនបានយកព្រះនាងធ្វើជាព្រះមហេសីរបស់ព្រះអង្គ ។ ប៉ុន្តែដោយមិនសប្បាយចិត្តដែលឃើញព្រះនាងស្រាតននល ព្រះអង្គក៏បានដណ្ដប់វត្ថុអ្វីមួយដើម្បីធ្វើជាសម្លៀកបំពាក់ ដែលព្រះអង្គបានបំពាក់កន្លងព្រះសិរសាព្រះនាង ។ ក្រោយមកទៀតទ្រង់ក៏បានគ្រប់គ្រងប្រទេសនេះ នឹងបន្តអំណាចទៅបុត្រារបស់ព្រះអង្គ ដែលជាស្ថាបនិកនៃទីក្រុងទាំងប្រាំពីរ ។ ស្ទើរតែជារឿងដូចគ្នាហើយបានលេចឡើងក្នុង ជិន ស្ឈូ (Jìn shū 晉書រឺពង្សាវតាររាជវង្សជិង) បានចងក្រងដោយលោក ផ្វាង សៀនលីង (Fáng Xuánlíng 房玄齡) (៥៧៨-៦៤៨) នៅឆ្នាំ៦៤៨គ.ស. ដែលមានត្រឹមតែឈ្មោះត្រូវបានផ្លាស់ប្ដូរទៅជា ហ៊ុនហួយ (Hùnhuì 混湏) និង យ៉េលាវ (Yèliǔ 葉柳) ។ ពួកអ្នកប្រាជ្ញខ្លះបានព្យាយាមបញ្ចូលទេវកថានេះ ជាមួយរឿងមួយនៃព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ ដែលមាននាមថា កៅណ្ឌិន្យដែលបានរៀបអភិសេកជាមួយបុត្រីនាគ (ពស់) ដែលមានព្រះនាមថាសោមា ដែលដំបូងយោងទៅតាមសិលាចារឹកចាមមួយ ដែលមានចុះកាលបរិច្ឆេទ៦៥៨គ.ស. (សូមមើលខាងក្រោម) ។ វីខខឺរី (Vickery) [១២] បានច្រើនចោលដោយកែតម្រូវទៅលើភាពដូចគ្នានេះ ដោយបង្ហាញថា ហ៊ុនទៀន មានត្រឹមតែពីរព្យាង្គប៉ុណ្ណោះ (ការបញ្ចេញសំលេងបានសង់ឡើងវិញគឺអនុលោមតាម ភូឡេប៊្លែងខ៍ [១៣] γwәn dεn): “…វាគួរឲភ្ញាក់ផ្អើលថាគ្មានឯកសារណាដែលបានផ្ដល់នូវព្យាង្គទីបី [a] ទេ ដោយហេតុថា តាមការសិក្សាខាងចិនវិទ្យាបានសង្កត់ធ្ងន់ថា ភាសាចិនមានសមត្ថភាពដ៏អស្ចារ្យ ក្នុងឈ្មោះកត់តាមភាសាមួយទៅភាសាមួយទៀតជាប្រព័ន្ធពីប៉ែកដ៏ទៃទៀតនៃអាស៊ី ជាពិសេសឈ្មោះនោះជាភាសាឥណ្ឌា ។” បន្ថែមលើនេះ គឺគួរឲកត់សំគាល់ដែរ ដែលថារឿងនេះក៏មិនសំដៅថាហ៊ុនទៀនជាព្រាហ្មណ៍ រឺក៏មិនសំដៅថាលីវយីជាបុត្រីនាគដែរ ។ បន្ថែមទៀតនោះដែរ ការប្រែជាភាសាចិននៃកៅណ្ឌិន្យ រឺ Koṇḍañña, Koṇḍinya ។ល។ គឺ ឈាវឆិនយូ (Qiáochénrú 僑陳如) ។[១៤] មនុស្សម្នាក់ដែលត្រូវបានយកមកវែកញែកដែរនៅក្នុង លាង ស្ឈូ (Liáng shū) តាមរយៈប្រភពនេះ Qiáochénrú គឺជាអ្នកស្នងរាជ្យនៃព្រះបាទ ធៀនជូ ចានថាន (Tiānzhú Zhāntán 天竺旃檀) (“ឆានតាណារឺCandana មកពីឥណ្ឌា”) ជាព្រះរាជាមួយអង្គនៃនគរភ្នំ ដែលបានបញ្ជូនដំរីផ្សាំមួយចំនួននៅក្នុងឆ្នាំ៣៥៧គ.ស.ជាសួយសារទៅព្រះចៅអធិរាជចិន ស៊ឺម៉ា តាន (Sīmǎ Dān 司馬聃) (រ.៣៤៤-៣៦១ ឈ្មោះជាអនុស្សាវរីយ៍៖មូទី រឺ Mùdì 穆帝)៖ ព្រះអង្គឈាវឆិនយូ[Qiáochénrú]ដើមឡើយជាព្រាហ្មណ៍ម្នាក់មកពីឥណ្ឌា ។ មានសំលេងមួយប្រាប់ទ្រង់ថា៖ʻលោកត្រូវតែទៅសោយរាជ្យនៅហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំʼ ហើយព្រះអង្គបានសប្បាយក្នុងហឫទ័យណាស់ ។ នៅភាគខាងត្បូងព្រះអង្គក៏បានមកដល់ផានផាន (Pánpán 盤盤) ។ ប្រជារាស្ត្រហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំបានសំដែងទៅកាន់ព្រះអង្គថា នគរទាំងមូលបានរះឡើងជាមួយភាពសប្បាយរីករាយ បន្ទាប់ពីទ្រង់បានមកដល់ ហើយបានជ្រើសរើសទ្រង់ជាស្ដេច ។ ព្រះអង្គបានផ្លាស់ប្ដូរច្បាប់ទាំងអស់ ដើម្បីអនុលោមតាមប្រព័ន្ធនៃប្រទេសឥណ្ឌា ។” ឈ្មោះកៅណ្ឌិន្យគឺល្បីល្បាញចាប់ពីមានសិលាចារឹក នៅភាគខាងត្បូងប្រទេសឥណ្ឌានៅសហវត្សទី១គ.ស. និងវាហាក់ដូចជាថានគរភ្នំគឺត្រូវបានគ្រប់គ្រងឡើង នៅសតវត្សទី៦ដោយវង្សត្រកូលនៃឈ្មោះដដែលនេះ ។ តាមរយៈ ណានឈីស្ឈូ (Nán Qí shū 南齊書 រឺ កំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រនៃរាជវង្សឈីខាងត្បូង”) ដោយលោក សៀវ ជឺសៀន រឺ Xiāo Zīxiǎn 簫子顯 (៤៨៥-៥៣៧) ស្ដេចហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ឈាវឆិនយូ ស្ឆឺយ៉េប៉ាមុ រឺ Qiáochénrú Shéyébámó 僑陳如闍耶跋摩 (កៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ន) បានបញ្ជូនព្រះសង្ឃមួយអង្គនៅឆ្នាំ៤៨៤នាម ណាជីសៀន រឺ Nàjiāxiān 那伽仙 (នាគសេន) ផ្ដល់សេចក្ដីថ្លែងការណ៍ទៅ កាន់ព្រះចៅអធិរាជចិននិងសុំឲព្រះចៅអធិរាជ នៅពេលតែមួយឲជួយនៅក្នុងការធ្វើសញ្ជ័យលីនយី រឺ Línyí 臨沂 (ភាគខាងជើងចាម្ប៉ា) …ព្រះចៅអធិរាជចិនបានអរព្រះគុណទៅកាន់ព្រះបាទស្ឆឺយ៉េប៉ាមុ រឺ Shéyébámó ចំពោះការថ្លែងប្រាប់របស់ព្រះអង្គ ក៏ប៉ុន្តែមិនបានបញ្ជូនកងទ័ពទៅតទល់នឹងលីនយី រឺ Línyíទេ” ។[១៥]
មួយនៅក្នុងចំណោមសិលាចារឹកដំបូងបង្អស់ របស់កម្ពុជាពីប្រាសាទប្រាំល្វែងនៅ“វាលទំនាបដើមត្រែង” (ថាផមឿយ រឺ Tháp Mười) នៅកូសាំងស៊ីន (K. 5) សំដៅលើព្រះអង្គម្ចាស់មួយអង្គព្រះនាមគុណវរ្ម័ន បុត្រាក្មេងជាងគេ (nṛpasunu—bālo pi) នៃព្រះបាទជ័យវរ្ម័នរឺJa[yavarman] គឺជាអ្នក“ដែលជាប់សោមវង្សនៃវង្សកៅណ្ឌិន្យ (… kauṇḍi[n]ya[vaṅ]śaśaśinā …) និងជាអធិបតី“នៃអាណាចក្រដែលបានទាញចេញពីភក់” ។[១៦] ញាតិខាងកៅណ្ឌិន្យនេះគឺល្បីល្បាញមែនទែន ដែលជាបិតានៃស្ថាបនិករបស់ព្រះអង្គនៅពេលក្រោយមកទៀត (ពីសតវត្សទី៧ក្រោមមកខាងមុខទៀត) គឺត្រូវបានរចនាជាឥសីក្នុងទេវកថានៃវីរកថាឥណ្ឌា មហាភារតៈ ទោះបីជាតួអង្គនេះជាតួអង្គមិនសូវសំខាន់ក៏ដោយ ដែលជាឈ្មោះដែលគេបានបិទបាំង ។ ជាលើកទីមួយរឿងនេះបានលេចឡើងនៅក្នុងសិលាចារឹកម៉ាយសឺន C. ៩៦ ដែលបានចុះកាលបរិច្ឆេទថ្ងៃអាទិត្យ ១៨កុម្ភៈ ឆ្នាំ៦៥៨គ.ស. (វគ្គទី១៦-១៨)[១៧]: “វានៅទីនោះគឺជា[រាជធានីខ្មែរ ភវបុរ ] ដែលព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យ ជាអ្នកដំបូងក្នុងចំណោមពួកព្រាហ្មណ៍បានពួយលំពែង ដែលលោកបានទទួលពីបុត្ររបស់ទ្រោញៈ អស្វត្ថាម័ន ជាព្រាហ្មណ៍ដ៏ល្បីក្នុងចំណោមពួកព្រាហ្មណ៍ ។ មានបុត្រីនៃស្ដេចភុជង្គនាគមួយអង្គ ព្រះនាមសោមា ដែលបានសាងគ្រួសារនៅក្នុងលោកនេះ ។ ដោយបានសម្រេច តាមរយៈក្ដីស្នេហា ចំពោះការសម្រេចដ៏ចម្លែកទាំងស្រុង ព្រះនាងបានរស់នៅក្នុងសំណាក់នៃមនុស្ស ។ ព្រះនាងត្រូវបានក្លាយជាព្រះមហេសីព្រាហ្មណ៍ដ៏ប្រសើរកៅណ្ឌិន្យ ជាហេតុនៃកិច្ចការដែលគួរឲជឿជាក់ (ការបំពេញ)… ។[១៨] ក៏ប៉ុន្តែ រឿងនេះមានក្នុងសម័យក្រោយហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំទេ ។ ទេវកថានិយាយពីដើមកំណើតដូចគ្នានេះមាន នៅក្នុងរឿងព្រេងខ្មែរបានដាក់ព្រះនាមឲព្រះថោងចំពោះព្រះអង្គម្ចាស់នេះ និងនាងនាគចំពោះម្ចាស់ក្សត្រីវិញ ។ ក្នុងកំណែប្រែនេះ ព្រះថោងមកដល់តាមសមុទ្រមកកោះមួយ ដែលទ្រង់បានកត់សំគាល់ឃើញដើមធ្លកយក្សធំមួយមានដើមកំណើតនៅកម្ពុជា ។ នៅលើកោះនោះ ទ្រង់បានដឹងថាជាលំនៅនៃពួកនាគហើយព្រះអង្គបានជួបនឹងនាងនាគ បុត្រីនៃស្ដេចភុជង្គនាគ ។ ព្រះអង្គបានរៀបអភិសេកជាមួយព្រះនាង ដោយទទួលបានពរជ័យពីព្រះបិតាក្មេកព្រះអង្គ ហើយក៏ត្រលប់មកពិភពមនុស្សលោកវិញ ។ ស្ដេចនាគបានផឹកទឹកសមុទ្រដែលនៅជុំវិញកោះ និងផ្ដល់នាមដល់កោះនោះថាកម្ពុជាធិបតី ដែលជាភាសាសំស្ក្រឹត(Kambujādhipati) ប្រែថាស្ដេចនៃកម្ពុជា ។ នៅក្នុងកំណែប្រែផ្សេងមួយទៀត ត្រូវគេថ្លាថ្លែងថាព្រះថោងបានប្រយុទ្ធនឹងនាងនាគ ។ ជាការបន្តបន្ទាប់នៃទេវកថាដើមកំណើតដដែលនេះ បញ្ជាក់ថាខ្មែរសម័យបច្ចុប្បន្ននេះគឺជាកូនចៅ នៃប្រជារាស្ត្រហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំនេះឯង ។[១៩][២០][២១] ហើយទោះបីជារឿងទាំងនេះមានលក្ខណៈជារឿងព្រេងក៏ដោយ ក៏អាចបង្ហាញការពិតដល់ យើងខ្លះដែរជាមិនខានថាគឺមានធាតុបរទេសមួយគឺ ឥណ្ឌាបាននាំអរិយធម៌របស់ខ្លួនមកផ្សំផ្ដុំជាមួយនិងអរិយធម៌របស់អ្នកអាយ (មាននាងនាគជាតំណាង) ដើម្បីបង្កើតអរិយធម៌ចំរុះមួយដែលបានវិវត្តរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។ ម្យ៉ាងទៀតព្រឹត្តិការណ៍ទាំងនេះ ត្រូវតែបានកើតឡើងក្នុងគ្រិស្តសតវត្សទី១ ព្រោះថានៅសតវត្សបន្ទាប់មកទៀត ព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រត្រូវបានកត់ត្រាដោយសិលាចារឹកផង និងដោយអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រចិនផង ។[២២]
រាជវង្សដំបូង
បើតាមពង្សាវតាររាជវង្សលាង ហ៊ុនទៀនមានបុត្រម្នាក់ដែលបានទៅត្រួតត្រាលើទឹកដីមួយផ្នែកដែលមានក្រុងប្រាំពីរ ។ ក្នុងចំណោមអ្នកសោយរាជ្យតមកមានស្ដេចឈ្មោះហ៊ុនប៉ានហួង ។ ស្ដេចអង្គនេះបានប្រើឧបាយកលផ្សេងៗដើម្បីឲក្រុងទាំងនោះបែកបាក់គ្នា រួចលើកយកទៅវាយយកបានទាំងអស់ ។ បន្ទាប់មកបានចាត់ឲកូនចៅរបស់ព្រះអង្គគ្រប់គ្រងត្រួតត្រា ក្រុងទាំងនោះម្នាក់មួយៗ ។ ស្ដេចហ៊ុនប៉ានហួង បានសោយទីវង្គត់នៅពេលមានជន្មា៩០វស្សា ។ បុត្រទី២ឈ្មោះប៉ានប៉ាន ត្រូវលើកឲឡើងសោយរាជ្យ ដោយប្រគល់កិច្ចរដ្ឋទាំងឡាយឲមេទ័ពម្នាក់ឈ្មោះហ្វានចេម៉ាន់មើលខុសត្រូវ ។ ស្ដេចប៉ានប៉ានបានសោយរាជ្យបានតែ៣ឆ្នាំក៏បានសោយទីវង្គត់ទៅ ។ ប្រជារាស្ត្រក៏បានព្រមព្រៀងគ្នាឲលើកហ្វានចេម៉ាន់ឲឡើងសោយរាជ្យជំនួស ។ ស្ដេចអង្គនេះមានសេចក្ដីក្លាហាន ហើយមានឫទ្ធានុភាពណាស់ ព្រះអង្គបានលើកទ័ពទៅវាយយកប្រទេសជិតខាងដាក់ជាចំណុះអស់ជាច្រើន ។ ព្រះអង្គទ្រង់ប្រកាសខ្លួនថាជាមហារាជនៃហ៊្វូណន ។ បន្ទាប់មកទ្រង់បញ្ជាឲធ្វើសំពៅធំៗជិះកាត់សមុទ្រទៅវាយនគរជាង១០ ដែលក្នុងចំណោមនោះមាននគរ គីវទួគុន (k’iu-tou-k’ouen) កៀវឆេ (Kieou-tche) ទៀនស៊ុន (Tien-Souen) ។ ព្រះអង្គបានពង្រីកទឹកដីធំរហូតដល់៥រឺ៦ពាន់លី ។អ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រនិយមចាត់ទុកដោយសមហេតុផលថា ហ្វានចេម៉ាន់នេះត្រូវនឹងស្ដេចស្រីមារៈ ដែលមានឈ្មោះចារនៅក្នុងសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ (ខេត្តញ៉ាត្រាង-ប្រទេសវៀតណាមសព្វថ្ងៃ) ដែលពីដើមគេយល់ច្រឡំថាជារបស់ចាម្ប៉ា តែក្រោយមក គឺចាបពីគ.ស.១៩២៧ លោកល្វីស ភ្វីណូត (Louis Finot) ចាត់ទុកថាជារបស់សាមន្តរដ្ឋមួយរបស់អាណាចក្រភ្នំទៅវិញ ។[២៣]
ឯកសារចិនបានបញ្ជាក់ថាស្ដេចហ្វាន់ចេម៉ាន់បានសោយទីវង្គត់នៅពេលលើកទ័ពទៅវាយរដ្ឋ គីនលីន (កំពែងមាស) ដែលលោកសឺដេស ថាត្រូវនឹងសុវណ្ណភូមិ (ដីមាសក្នុងអត្ថបទបាលី)រឺ សុវណ៌កុដ្យ(កំពែងមាសក្នុងអត្ថបទសំស្ក្រឹត.នៅប្រទេសភូមាខាងត្បូងរឺលើជ្រោយម៉ាឡេយូ) ។ នៅពេលដែលទ្រង់ប្រឈួន ហ្វាន់ចេម៉ាន់ ទ្រង់បានបញ្ជូនរាជបុត្រឈ្មោះ គិនចេង ឲទៅសោយរាជ្យជាជំនួសព្រះអង្គ ។ ពេលនោះក្មួយព្រះអង្គឈ្មោះ ឆាន (កូននៃបងស្រីរបស់ព្រះអង្គ) ដែលជាមេត្រួតទ័ព២០០០នាក់ ក៏បានជ្រែករាជ្យធ្វើគត់រាជទាយាទគិនចេង ។ ពេលដែលហ្វាន់ចេម៉ាន់បានសោយទីវង្គត់ទៅ ព្រះអង្គនៅមានបុត្រមួយអង្គទៀតប៉ុន្តែនៅបៅដោះនៅឡើយ ។ បុត្រអង្គនោះឈ្មោះឆាងបានរស់នៅក្នុងចំណោមប្រជារាស្ត្រ ។ លុះធំបានព្រះជន្ម២០វស្សាបានប្រមូលស្ម័គ្របក្សពួកទៅធ្វើគត់ឆានវិញ ។ ក៏ប៉ុន្តែមេទ័ពម្នាក់របស់ឆានបានធ្វើគត់ព្រះអង្គ ហើយបានឡើ់ងសោយរាជ្យវិញ ។ ព្រះអង្គទ្រង់បានបញ្ជាឲក៏សាងកន្លែងកំសាន្តផ្សេងៗ ។ ព្រឹកនិងថ្ងៃត្រង់ ទ្រង់ប្រទានសវនការ ៣រឺ៤ដង ។ ជនបរទេសនិងប្រជារាស្ត្របានថ្វាយ ចេក អំពៅអណ្ដើក និងសត្វបក្សី… ។ ព្រឹត្តិការណ៍នេះបានកើតឡើងតាំងពីហ្វាន់ចេម៉ាន់សោយទីវង្គត់ និងរហូតដល់ហ្វាន់ស៊ីយុនឡើងសោយរាជ្យគឺនៅរវាងឆ្នាំ២២៥និង២៥០ ។ នៅចន្លោះកាលកំណត់ទាំងពីរនេះ ក្នុងរជ្ជកាលរបស់ ហ្វានឆាន ដែលអាណាចក្រភ្នំមានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងរាជវង្សមុរុណ្ឌនៅឥណ្ឌានិងបញ្ជូនរាជទូតទី១ទៅកាន់ចិន ។ បើតាមពង្សាវតារនគរបីចិនហ្វានឆាននេះ ហើយបានបញ្ជូនរាជទូតទី១ទៅប្រទេសចិននៅឆ្នាំ២៤៣នៃគ.ស.ដើម្បីនាំភ្លេងនិងផលិតផលទៅថ្វាយស្ដេចចិន ។ គេអាចចោទសួរថាតើហ្វានឆាននេះហើយ ដែលជាអ្នកនិពន្ធសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ដែលអះអាងថាព្រះអង្គជាញាតិនៃព្រះបាទស្រីមារៈ ?
ហ្វានស៊ីយុនបានឡើងសោយរាជ្យបន្តពីហ្វានឆាន ក្រោយពីបានធ្វើគត់បុត្ររបស់ព្រះបាទហ្វាន់ចេម៉ាន់រួច បានទទួលនៅប្រមាណឆ្នាំ២៤៥-២៥០នូវគណៈទូតរបស់លោកខាង ថាយ និងលោកឈូយីង ដែលបានមកជួបគ្នាជាមួយទូតឥណ្ឌានៅក្នុងរាជវាំង ។ បន្ទាប់ពីនោះស្ដេចហ្វាន់ស៊ីយុន ក៏បានបញ្ជូនទៅប្រទេសចិនវិញនៅរវាងឆ្នាំ២៦៨ដល់២៨៧ហើយដែលបានកត់ត្រានៅក្នុងពង្សាវតាររាជវង្សជិងចិន ។ តាមការប៉ាន់ស្មានការបញ្ជូនទូតបីលើកចុងក្រោយក្នុងឆ្នាំ២៨៥ដល់២៨៧ ទំនងជាហុចផលដល់សន្ទុះនៃជំនួញផ្លូវសមុទ្រក្រោយ ពីប្រទេសចិនបានឯកភាពឡើងវិញ ដោយរាជវង្សជិងព្រោះព្រឹត្តិការណ៍នេះបានបំពេញ ដល់សេចក្ដីត្រូវការវត្ថុប្រណីតរបស់ពួកស្ដេចចិនជាច្រើន ។[២៤]
រុងរឿងនិងធ្លាក់ចុះ
តាមស្ដេច ព្រះបាទ ផ្វាន់ ចេម៉ាន់ រឺ Fàn Shīmàn បានពង្រីកកងទ័ពជើងទឹករបស់អាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គ និងបង្កើនការិយាធិបតេយ្យរបស់នគរភ្នំ ដោយបង្កើតនូវទម្រង់ដូចសក្ដិភូមិដែលបន្សល់ទំនៀមទម្លាប់ និងអត្តសញ្ញាណតាមតំបន់ដែលនៅដដែលភាគច្រើន ជាពិសេសក្នុងការឈានមុខបន្ថែមជាច្រើនទៀតរបស់អាណាចក្រនេះ ។ ព្រះបាទ ផ្វាន់ ចេម៉ាន់ រឺ Fàn Shīmàn និងអ្នកបន្តរាជ្យពីព្រះអង្គក៏បានបញ្ជូនពួកឯកអគ្គរាជទូតទៅកាន់ចិន និងឥណ្ឌាដើម្បីធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាទៀងទាត់តាមសមុទ្រ ។ នគរនេះទំនងប្រហែលជាបានពន្លឿនទៅមុខដោយដំណាក់កាល នៃឥណ្ឌូបនីយកម្មនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ។ នគរជាច្រើនក្រោយមកទៀតនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍បានប្រណាំងប្រជែង តាមរាជវាំងហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ។ ពួកអ្នកភ្នំបានបង្កើតឡើងនូវប្រព័ន្ធពាណិជ្ជវិស័យនិយម និងពាណិជ្ជកម្មផ្ដាច់មុខដ៏ខ្លាំងក្លា ដែលបានក្លាយជាគំរូមួយសំរាប់អាណាចក្រជាច្រើននៅក្នុងតំបន់ ។ស្ដេចហ្វានស៊ីយុនបានសោយរាជ្យដល់ឆ្នាំ២៨៩ ។ ពីនេះតទៅសតវត្សទី៤គ្មានឯកសារណានិយាយពីអាណាចក្រភ្នំសោះ ។ ពង្សាវតាររាជវង្សជិងនិងលាងបាននិយាយថានៅឆ្នាំ៣៥៧ ស្ដេចនគរភ្នំឈ្មោះធៀនឈូ ឆានតានបានលើកសួយដំរីផ្សាំងទៅថ្វាយស្ដេចចិន ។ ធៀនឈូគឺជាឈ្មោះដែលចិនហៅប្រទេសឥណ្ឌា ។ ដូច្នេះពាក្យថាធៀនឈូ ឆានតាននេះមានន័យថាឥណ្ឌាឈ្មោះ ឆានតាន ។ បើតាមលោកឡឺវី (S.Levi) ឆានតានគឺជាពាក្យកត់សូរសំលេងchandan ដែលមានឋានន្តរនាមរបស់ឥណ្ឌូ-ស៊ីថជាពិសេសរបស់រាជវង្សកុសាណៈ ។ គួរគប្បីបញ្ជាក់ថាពួកកុសាណៈនេះបានលើកទ័ពទៅវាយប្រទេសឥណ្ឌា ហើយត្រួតត្រាតំបន់ទន្លេគង្គាយ៉ាងហោចរហូតដល់ក្រុងពារាណសី ។ នៅគ.ស.៣៥៧ប្រទេសឥណ្ឌាត្រូវធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់រាជវង្សគុប្តដឹកនាំដោយព្រះចៅសមុទ្រគុប្ត ។ ដូច្នេះពួកស៊ីថក៏ត្រូវបានកម្ចាត់ ។ ដូច្នេះហើយបានជាពួកកុសាណៈបានភៀសខ្លួនមកសុវណ្ណភូមិ ហើយជាពិសេសបានមកដល់នគរភ្នំដូចជាករណីរបស់ព្រះបាទ ធៀនឈូ ឆានតាននេះឯង ។ អ្នកសិក្សាយល់ថាប្រហែលជាស្ដេចអង្គនេះ ហើយដែលនាំមកនូវសិល្បៈចម្លាក់ដូចជាអាវផាយរបស់ព្រះសូរ្យនិងម្កុដរាងបំពង់របស់ព្រះវិស្ណុ ។ ការបញ្ចេញបែបនេះគឺដោយសារការរកឃើញរបស់ខ្លះនៅរមណីយដ្ឋានអូរកែវហើយដែលបង្ហាញពីទំនាក់ទំនងនគរភ្នំនិងពិភពអ៊ីរ៉ង់ ដូចជាដុំថ្មឆ្លាក់រូបពិធីបួងសួងចំពោះព្រះអគ្គី និងពេជ្រមានរូបស្ដេចនៃរាជវង្សសាស្សានីដ (Sassanide) ។
ចំពោះរជ្ជកាលស្ដេច ធៀនឈូ ឆានតាននេះព្រឹត្តិការណ៍ដែលគេដឹងច្បាស់មានតែមួយគត់ គឺការលើកសួយទៅថ្វាយស្ដេចចិននៅឆ្នាំ៣៥៧ ។ ក្រោយពីនោះអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រគឺជួបប្រទះនឹងកង្វះឯកសារម្ដងទៀតព៌តមាន ដែលទាក់ទងនឹងនគរភ្នំគេអាចដឹងចាប់ពីចុងសតវត្សទី៤ប៉ុណ្ណោះ ។
នៅពាក់កណ្ដាលទី១នៃសតវត្សទី៥ គេឃើញមានការផ្សព្វផ្សាយអរិយធ៌មឥណ្ឌាមានសន្ទុះយ៉ាងខ្លាំង នៅតំបន់សុវណ្ណភូមិ ។ អ្នកប្រវត្តិវិទូខិតខំស្វែងរកតើអ្វីទៅជាមូលហេតុ ។ តាមគេប៉ាន់ស្មានមើលមកពីការវាយលុករបស់ព្រះបាទសមុទ្រគុប្ត (៣៣៥-៣៧៥) នៅឥណ្ឌាខាងត្បូង ប្រហែលជាបណ្ដាលឲមានជនភៀសខ្លួនមកកាន់បូព៌ាប្រទេស ។ រួចហើយលោកឡឺវី ថាប្រហែលជាការវាយលុករបស់ស្ដេចនេះហើយនៅតំបន់ទន្លេគង្គានេះ ទើបបណ្ដាលឲមានជនជាតិស៊ីថម្នាក់មកសោយរាជ្យនៅអាណាចក្រភ្នំនៅឆ្នាំ៣៥៧ ។ នេះគឺជាជំហានដំបូងនៃចលនាទូលំទូលាយ នៃលំហូរនៃអរិយធ៌មឥណ្ឌា មកលើតំបន់ដែលរងឥទ្ធិពលនៃអរិយធ៌មឥណ្ឌាស្រាប់ទៅហើយពីសំណាក់ពួកស្ដេច ព្រាហ្មណ៍និងពួកបញ្ញវន្តចាប់ពីកណ្ដាលស.វ.ទី៤ដល់កណ្ដាលនៃសតវត្សទី៥ ។
គឺនៅក្នុងពេលជាមួយគ្នានេះហើយ ដែលអាណាចក្រភ្នំទទួលនូវសន្ទុះថ្មីនៃការផ្សាយអរិយធ៌មឥណ្ឌា ។
រាជពង្សាវតារចិនបានកត់ទុកថាក្នុងចំណោមស្ដេចសោយរាជ្យបន្តបន្ទាប់ ពីធៀនឈូ ឆានតាន គឺមានស្ដេចម្នាក់មានឈ្មោះថាគាវឆេនយូ (កៅណ្ឌិន្យ) ជាព្រាហ្មណ៍មានដើមកំណើតនៅប្រទេសឥណ្ឌា ។ គេដំណាលថាមានសំលេងអាថ៌កំបាំងមួយ បានបញ្ជាឲព្រាហ្មណ៍នេះទៅសោយរាជ្យនៅនគរភ្នំ ។ កៅណ្ឌិន្យមានសេចក្ដីត្រេកអរខ្លាំងណាស់ ហើយក៏បានធ្វើដំណើរទៅស្រុកប៉ានប៉ាននៅខាងត្បូង ។ អ្នកស្រុកនគរភ្នំមានសេចក្ដីត្រេកអរណាស់បាននាំគ្នាទៅជួប ហើយបានលើកលោកឲឡើងសោយរាជ្យ ។ ស្ដេចអង្គនេះបានរៀបចំក្បួនច្បាប់តាមបែបឥណ្ឌា ។ ក្នុងចំណោមស្ដេចសោយរាជ្យក្រោយមកទៀត ដូចជាមានឈ្មោះស្ដេចមួយអង្គឆេលីតោប៉ាម៉ោ (ស្រីឥន្ទ្រវរ្ម័ន រឺ ស្រេស្ឋវរ្ម័ន) បាននាំសួយនិងដង្វាយទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចិនជាច្រើនលើកគឺនៅឆ្នាំ៤៣៤-៤៣៥និង៤៣៨ ។ គឺស្ដេចអង្គនេះហើយដែលចង់រក្សាចំណងមិត្តភាពជាមួយចិន ហើយបានប្រកែកមិនចូលរួមជាមួយចាម្ប៉ាដើម្បីដណ្ដើមយកខេត្តតុងកឹងរបស់ចិន ។
តាមពង្សាវតារជិងខាងត្បូងនិយាយថាប្រហែល១០ក្រោយកាលកំណត់៤៣១-៤៣២ ក៏មានស្ដេចសោយរាជ្យបន្តនៅអាណាចក្រភ្នំដែរ ដែលស្ដេចអង្គនោះព្រះនាមថាចោយ៉ាប៉ាម៉ោ (ជ័យវរ្ម័ន) ដែលមាននាមត្រកូលគាវឆេនយូ បានសេចក្ដីថាជាស្ដេក្នុងរាជវង្សកៅណ្ឌិន្យដែរ ។ តាមលោកប៉េ.ប៉េលីអុត (P.Pelliot) គឺស្ដេចអង្គនេះបានបញ្ជូនឈ្មួញទៅគ័ងតុងប្រទេសចិន ហើយពេលពួកឈ្មួញនេះត្រឡប់មកវិញត្រូវខ្យល់បក់ទៅទើរលើប្រទេសលីនយី ដែលមានព្រះសង្ឃឥណ្ឌាមួយអង្គព្រះនាមថានាគសេន ដែលបានធ្វើដំណើរទៅជាមួយដែរ ។ ព្រះភិក្ខុអង្គនេះបាននិមន្តមកអាណាចក្រភ្នំតាមផ្លូវកាត់ នៅឆ្នាំ៤៨៤ ត្រូវព្រះបាទជ័យវរ្ម័នបានចាត់ឲនាំដង្វាយទៅព្រះចៅក្រុងចិន និងស្នើសុំទ័ពជំនួយមកបង្ក្រាបមន្ត្រីម្នាក់ (រឺបុត្រ) ដែលបានជ្រែករាជ្យនៅចាម្ប៉ា ។ ប៉ុន្តែស្ដេចក្រុងចិនមិនយល់ព្រមតាមសំណុំពរ ហើយដើម្បីថែរក្សចំណងមិត្តភាពទ្រង់បានថ្វាយត្រឡប់មកវិញនូវ សំពត់ព្រែដែលមានព៌ណប្លែកប៉ុណ្ណោះ ។ ក្នុងរាជ្យស្ដេចអង្គនេះហើយដែលព្រះសង្ឃពីរអង្គអាណាចក្រភ្នំ បានទៅបកប្រែគម្ពីរនៅប្រទេសចិនគឺ សង្ឃបាល និងមន្ត្រសេន ។ នៅគ្រឹស្តសករាជ៥០៣ព្រះអង្គបានចាត់ឲយករូបព្រះពុទ្ធដែលធ្វើពីផ្កាថ្ម និងវត្ថុផ្សេងៗទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចិន ។
ដោយសារសេចក្ដីរាប់អានពីសំណាក់ស្ដេចចិន គេអាចចាត់ទុកថារជ្ជកាលរបស់ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័នជា រជ្ជកាលរុងរឿងបំផុតនៃប្រវត្តិសាស្ត្រអាណាចក្រភ្នំ ។
ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័នសុគតនៅឆ្នាំ៥១៤ ។ ព្រះអង្គពុំបានបន្សល់ទុកនូវសិលាចារឹកទេ ។ តែព្រះអគ្គមហេសីព្រះអង្គព្រះនាមកុលប្រភាវតី និងបុត្រព្រះនាមគុណវរ្ម័នបានបន្សល់ទុកនូវសិលាចារឹក ។
ក្នុងសិលាចារឹកដំបងដែក(ខាងត្បូងខេត្តកែវ) ព្រះនាវកុលប្រភាវតីបាននិយាយពីការកសាងអាស្រមមួយ ។ សិលាចារឹកនេះមានលក្ខណៈជាវិស្ណុនិយម ។ ក្នុងសិលាចារឹកវិស្ណុនិយមដូចគ្នានេះដែរ ដែលគេបានរកឃើញនៅវាលភក់បាននិយាយ ពីការកសាងទេវាល័យសំរាប់តំកល់ព្រះវិស្ណុបាទ ។ បើគេប៉ាន់ស្មានមើលទៅព្រះនាងកុលប្រភាវតីគឺជាមាតារបស់គុណវរ្ម័ន ដែលជាបុត្ររបស់ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ន ហើយទ្រង់ត្រូវបានព្រះជេដ្ឋាធ្វើគត់ ដែលមាននាមថាព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ននេះឯង (ជាបុត្ររបស់ស្រីស្នំម្នាក់) នៅក្នុងឆ្នាំ៥១៤ដើម្បីដណ្ដើមរាជ្យសម្បត្តិដូច ដែលពង្សាវតាររបស់រាជវង្សលាងបានកត់ទុក ។ រុទ្រវរ្ម័នជាស្ដេចចុងក្រោយបង្អស់នៃអាណាចក្រភ្នំ ។ ព្រះអង្គបានបញ្ជូនទៅប្រទេសចិនជាច្រើនដងក្នុងចន្លោះឆ្នាំ៥១៧និង៥៣៥ ។ រាជទូតនគរភ្នំបាននាំសួយថ្វាយស្ដេចចិននៅឆ្នាំ៥៣៩ ហើយបានទូលប្រាប់ទៅព្រះចៅក្រុងចិនថា នៅប្រទេសខ្លួនមានព្រះកេសមួយសសៃប្រវែង៣ម៉ែត្រ ។ លុះទ្រង់ជ្រាបហើយព្រះចៅលាងវូទីទ្រង់ក៏បានចាត់ព្រះសង្ឃមួយអង្គនាមធេយុនប៉ាវ ឲយកព្រះកេសនោះទៅប្រទេសចិនវិញ ។ សិលាចារឹកសំស្ក្រឹតនៅបាទីនិយាយថាព្រះអង្គនៅសោយរាជ្យនៅឡើយ នៅពេលដែលគេកសាងខាងពុទ្ធសាសនាដែលមានចារក្នុងឯកសារនោះ ។ បើតាមពង្សាវតាររាជវង្សលាងពុទ្ធសាសនាបានរុងរឿងណាស់ ឯកសារនេះ និយាយថាមានគណៈបេសកកម្មទូតចិនមួយ ត្រូវបានបញ្ជូនមកអាណាចក្រភ្នំនៅរវាងគ.ស.៥៣៥ និង៥៤៥ដើម្បីឲអធិរាជនគរភ្នំបញ្ជូនអ្នកប្រាជ្ញ និងខាងគម្ពីរសាសនាមកចិនវិញ ។ គ្រានោះមានឥណ្ឌាម្នាក់ឈ្មោះបរមាថ៌ រឺ គុណរតនបានមកនគរភ្នំ ព្រះចៅអធិរាជក៏បញ្ជូនវរជននេះនាំយកគម្ពីរជាច្រើនទៅកាន់ប្រទេសចិនវិញ នៅគ.ស.៥៤៦ ។ គួរកត់សំគាល់ដែរថា ដោយសារតែស្ដេចរុទ្រវរ្ម័នឡើងសោយរាជ្យខុសទំនងបែបនេះហើយ ដែលបណ្ដាលឲអាណាចក្រភ្នំមានភាពវឹកវរ រហូតដល់រលាយរលំអាណាចក្រភ្នំជាស្ថាពរនៅពាក់កណ្ដាលទី២នៃសតវត្សទី៦ ។[២៥]
នគរភ្នំបានធ្លាក់ចុះនៅសតវត្សទី៦ និងត្រូវបានលេបត្របាក់ដោយចេនឡា ដែលជាអ្នកដែលមិនអាចប្រកែកបានថាគឺជាពួកខ្មែរ ។ សិលាចារឹកខ្មែរលើកដំបូងបានចុះកាលបរិច្ឆេទ ដោយខ្លីបន្ទាប់ពីការធ្លាក់ចុះនៃហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ហើយការចុះកាលបរិច្ឆេទទាំងនោះរបស់កាលបរិច្ឆេទ ក្រោយមកទៀតត្រូវបានប្រមូលនៅកម្ពុជាភាគខាងត្បូងនិយាយថា ពួកខ្មែរបានតាំងលំនៅរួចទៅហើយនៅឯទឹកដីកម្ពុជាភាគខាងក្រោម ។[២៦] វីខខឺរីបានឲយោបល់ថា“តាមភស្តុតាងបច្ចុប្បន្នវាមិនអាចទៅរួចទេ ដោយបញ្ជាក់អះអាងថាហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំជាតំបន់មួយ និងពួកក្រុមត្រួតត្រាគេដែលមិនមែនជាជនជាតិខ្មែរ” ។[២៧] ហ៊្វូណនត្រូវបានចាត់ទុកថាជានគរខ្មែរទីមួយ និងជានគរមុននៃអាណាចក្រខ្មែរ ។
អង្គការ
ដោយថែរក្សាក្នុងគំនិតថាកំណត់ហេតុរបស់នគរភ្នំ មិនបាននៅសេសសល់មកដល់សម័យបច្ចុប្បន្នទេ ភាគច្រើននូវអ្វីដែលយើងដឹងគឺបានមកពីកំណាយខាងបុរាណវត្ថុ ។ កំណាយជាច្រើនបានហុចជាលទ្ធផលជារបកគំហើញមួយចំនួននៃសំណង់កំពែងឥដ្ឋ ឧបករណ៍ធ្វើពីលោហៈ និងគ្រឿងស្មូនយ៉ាងជាក់លាក់ដែលបានមកពីកម្ពុជាខាងត្បូងនិងវៀតណាម ។ ផងដែរការស្ថាបនាប្រព័ន្ធប្រឡាយធំៗភ្ជាប់ទីលំនៅដ្ឋាននៅអង្គរបុរី និងច្រកចេញទៅកាន់ឆ្នេរសមុទ្រ នេះផ្ដល់នូវផែនការរដ្ឋបាលដែលបានរៀបចំលំដាប់ខ្ពស់ ។[២៨] នគរភ្នំ ជាសង្គមដែលស្មុគស្មាញនិងពិបាកយល់ ដែលមាននៅសន្ទភាពអត្រាប្រជាជនខ្ពស់ ដោយបានអភិវឌ្ឍបច្ចេកទេស និងប្រព័ន្ធសង្គមដ៏ស្មុគស្មាញត្រួតត្រាលើតំបន់នេះ នៃប្រទេសកម្ពុជាពីព្រោះដោយសារតែសមត្ថភាព នៃប្រជារាស្ត្រខ្មែរផលិតស្បៀងអាហារក្នុងវាលទំនាបដ៏សំបូរ ដោយជីជាតិរបស់កម្ពុជា ។ បើតាមឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរត្រឹងងារ គេនិយាយថានគរភ្នំយករបបគ្រប់គ្រងរដ្ឋតាមបែបឥណ្ឌា ។ ព្រះរាជាត្រូវគង់ក្នុងប្រាសាទឈើដែលមានច្រើនជាន់ ហើយមានសង់របងព័ទ្ធជុំវិញ ។ ព្រះរាជាយកឋានន្តរនាមជាក្រុងវ្នំព្រោះយកតាមភ្នំដែលព្រះអង្គធ្វើសក្ការបូជាចំពោះព្រះមហេស្វរ (ម៉.ស៊ីសូវឡ ) និងមានតម្កល់លិង្គព្រះគិរិសគឺឈ្មោះព្រះឥសូរដែលសណ្ឋិតលើនោះ ។ ដោយសារតែស្ដេចជាតំណាងនៃអាទិទេពដូច្នោះ ហើយទើបព្រះអង្គមានអំណាចទូលំទូលាយណាស់ ។ រាជ្យសម្បត្តិត្រូវតពីបិតាទៅបុត្រនេះ ជាមូលហេតុឲមានវិបត្តិរាជវង្សច្រើនគ្រា ។ ប៉ុន្តែរាស្ត្រក៏អាចលើកវរជនដែលខ្លួនពេញចិត្តឲឡើងសោយរាជ្យដែរ តួយ៉ាងដូចជាស្ដេចហ្វាន់ចេម៉ាន់ និងកៅណ្ឌិន្យទី២ជាដើម ។ព្រះរាជានគរភ្នំនិយមធ្វើសង្គ្រាមពង្រីកទឹកដី តួយ៉ាងដូចជាស្ដេចហ្វាន់ចេម៉ាន់បានលើកទ័ពជើងទឹកទៅវាយរដ្ឋជាច្រើនមក ដាក់ជាចំណុះរួមមានរដ្ឋខ្មែរខ្លះ មនខ្លះ ចាមរឺម៉ាលេយូ ។ ក្នុងសង្គ្រាមគេច្រើនចាប់ឈ្លើយសឹកមកធ្វើជាទាសាទាសី ។ ដោយហេតុនេះហើយទើបយើងហៅ អាណាចក្រភ្នំថាជាអធិរាជាណាចក្រហើយស្ដេចមានឋានៈថាជាមហារាជរឺជាសាវ៌កៅ (ស្ដេចចក្រវាឡ) ។ រដ្ឋដែលក្រោមអំណាចអាណាចក្រភ្នំទាំងនោះ មានស្ដេចសោយរាជ្យគ្រប់រដ្ឋទាំងអស់ ហើយរដ្ឋទាំងនោះមានតួនាទីលើកសួយមកថ្វាយអធិរាជនគរភ្នំរៀងរាល់ឆ្នាំ រដ្ឋនេះគេហៅថាសាមន្តរាជ។ ហើយរដ្ឋបែបទី២គឺត្រូវគ្រប់គ្រងដោយព្រះរាជបុត្រ រឺ ព្រះញាតិរបស់ស្ដេចអាណាចក្រភ្នំគេហៅថាវិស័យរដ្ឋ ដែលជាសម្បត្តិរបស់អាណាចក្រភ្នំផ្ទាល់ ដែលបង្កើតឡើងដោយព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យទី១ប៉ុន្តែត្រូវរំលាយចោលវិញដោយព្រះបាទហ៊ុន ប៉ានហួងវិញ ។ គួរកត់សំគាល់ដែលថារចនាសម្ព័ន្ធនយោបាយបែបនេះគឺមានគ្រោះថ្នាក់ណាស់គឺ ដោយសារតែពេលណាអំណាចកណ្ដាលចុះខ្សោយនោះសាមន្តរាជមួយចំនួន នឹងងើបឡើងបះបោរដូចករណីសាមន្តរដ្ឋចេនឡានៅស.វ.ទី៦ ។
ក្នុងវិស័យនយោបាយក្រៅប្រទេសនគរភ្នំនិយមចងស្ពានមេត្រី ជាមួយប្រទេសធំៗដូចជាចិននិងឥណ្ឌា ។ វិស័យនយោបាយក្រៅប្រទេសនេះមមាញឹកចាប់តាំងពីរាជ្យស្ដេចហ្វាន ឆាន មកម៉្លេះ ។ ទំនាក់ទំនងនេះមានក្នុងវិស័យនយោបាយ ពាណិជ្ជកម្មនិងវប្បធ៌មផង ។
មន្ត្រីក្នុងរាជការនៅប្របអធិរាជគឺមន្ត្រីពីរបែបគឺមន្ត្រីឆ្វេង និងមន្ត្រីស្ដាំ ។ មន្ត្រីឆ្វេងនៅអង្គុយនៅឆ្វេងនិងមន្ត្រីស្ដាំអង្គុយនៅស្ដាំ ដែលមានសក្ដិធំជាមន្ត្រីឆ្វេង ។ ក្រៅពីមន្ត្រីទាំងនេះនៅមានមន្ត្រីផ្សេងទៀតឈរត្រួតត្រាតាមខេត្ត ។ ព្រះអង្គតែងប្រទានសវនការជាញឹកញាប់ជាមួយរាស្ត្រ និងជនបរទេសដែលយកដង្វាយមកថ្វាយ ។ ក្នុងករណីនេះព្រះអធិរាជទ្រង់ប្រថាប់ទម្លាក់ព្រះបាទឆ្វេងដល់ដី ហើយបញ្ឈរព្រះបាទស្ដាំរួចគេក្រាលកំរាលមួយផ្ទាំង ចំពោះព្រះភក្ត្រព្រះអង្គដើម្បីយកភាជន៍មាស និងភាជន៍ដុតគ្រឿងក្រអូបមកតំកល់លើកំរាលនោះ ។ ពេលយាងចេញក្រៅរឺយាងចូលមកវិញព្រះអង្គតែងគង់ប្រថាប់លើដំរី ។ ឯពួកស្រីស្នំនិងពួកមន្ត្រីជាបរិវារក៏ជិះដំរីដែរ ។ ព្រះអធិរាជទ្រង់សព្វព្រះហឫទ័យនឹងការបរបាញ់ ដោយទ្រង់យាងចេញម្ដងៗរាប់ខែ ។ នៅអាណាចក្រភ្នំរាស្ត្រច្រើនបង់ពន្ធដារជាមាស ប្រាក់ ត្បូង គុជ រឺ គ្រឿងក្រអូបផ្សេងៗ ។ គេមិននិយមធ្វើគុកដាក់ជនទុច្ចរិតទេ ។ បើកាលណាទោសស្រាលគេពិន័យ ផ្ទុយទៅវិញបើទោសធ្ងន់គេយកអ្នកមានទោសនោះទៅឲក្រពើរឺសត្វសាហាវស៊ី ។ បើសិនជាសត្វទាំងនោះមិនស៊ីអស់ពេល៣ថ្ងៃគេនឹងលែងជននោះមកវិញ ។[២៩]
ស្ថានភាពប្រជាករ
អ្នកស្រុកនគរភ្នំរស់នៅដោយប្រមូលផ្ដុំជាកុលសម្ព័ន្ធ។ នៅដើមគ្រិស្តសករាជ ដោយសារកំណើនផលិតផល និងកំណើនប្រជាជន នគរភ្នំបានក្លាយទៅជារដ្ឋមួយ ដែលមានព្រះនាងលីវយីជាអ្នកគ្រប់គ្រង។ អ្នកស្រុកនគរភ្នំកាត់សក់ជ្រងផ្កាថ្កូវ លែងខ្លួនទទេ ស្លៀកសំពត់ញ៉ុក ហើយចោះត្រចៀក ពាក់ត្រសាល់ទាំងប្រុសទាំងស្រី។ ខ្មែរបុរាណជាអ្នកដំណើរតាមសមុទ្រដ៏ចំណាន ហើយប្រើមាស ប្រាក់ សំរឹទ្ធ និងសំណ ធ្វើជាប្រាក់ចាយ។បើតាមឯកសារចិនបានបញ្ជាក់ថាអ្នកស្រុកនគរភ្នំ សម្បុរខ្មៅ សក់រួញអង្គារដី រូបច្រើនមិនសូវបាន ។ ព៌តមានអាចបញ្ជាក់ពីលក្ខណៈនរវិទ្យារបស់ជនជាតិខ្មែរ-មនជាទូទៅជាពិសេសជនជាតិខ្មែរនេះឯង ។ ដែលចិននិយាយពីសម្បុរខ្មៅ ក្ដីរូបមិនសូវល្អក្ដីគឺគេនិយាយប្រៀបទៅនឹងលក្ខណៈរបស់ជនជាតិចិន ។ ដោយកង្វះឯកសារជាភាសាខ្មែរ ទើបអ្នកសិក្សាបានបញ្ចេញផ្សេងៗអំពីម្ចាស់ដើមនៃនគរភ្នំនេះ៖ អ្នកខ្លះយល់ថារដ្ឋនេះជារដ្ឋឥណ្ឌា ខ្លះទៀតថាជារដ្ឋមនរឺខ្មែរ មនផងរឺម៉ាឡេយូទៅវិញ ។ តាមការពិតជាតិទាំងនោះសុទ្ធតែបានរស់នៅនគរភ្នំ ហើយអ្នកខ្លះជាអ្នកគ្រប់គ្រងគេ (ខ្មែរនិងឥណ្ឌាខ្លះ) ឯអ្នកខ្លះទៀតត្រូវគេគ្រប់គ្រង (មន-ម៉ាឡេយូ) (ចំពោះបញ្ហានេះសូមមើលអត្ថបទ ហ៊្វូណនជារដ្ឋខ្មែររឺពុំមែនទេ? ចុះផ្សាយក្នុងព្រឹត្តិបត្រវិទ្យាស្ថានខ្មែរមានលេច ៥ខែសីហា គ.ស.១៩៧៣) ។
ឯកសារចិនដដែលនេះបាននិយាយទៀតថា មនុស្សនៅអាណាចក្រភ្នំច្រើនលែងខ្លួន អ្នកក្រស្លៀកសារុងអំបោះដើរជើងទទេ អ្នកមាននិងនាម៉ឺនស្លៀកសារុងចរបាប់ពាក់ស្បែកជើង ។ ផ្ទះសង់ខ្ពស់ពីដីមានប្រក់ស្លឹកចាក (?) ដែលមានដុះនៅតាមមាត់សមុទ្រហើយមានការតុបតែង ។ ផ្ទះទាំងនោះសុទ្ធសង់ពីឈើដែលគេកាប់ពីព្រៃ ហើយសង់ផ្ដុំគ្នាជាភូមិពី៥០ទៅ៦០ ហើយមានស្រះទឹកមួយសម្រាប់យកទឹកប្រើប្រាស់រួមគ្នា ។
មនុស្សនៅអាណាចក្រភ្នំត្រង់ណាស់ (ឯកសារខ្លះថាលោភលន់) មានការប៉ិនប្រសប់និងខិល ព្រោះចូលចិត្តចាប់អ្នកនៅក្រុងជិតខាង ដែលមិនគោរពរាប់អានខ្លួនធ្វើជាខ្ញុំកំដរ ។ ពេលទំនេរចូលចិត្តលេងប្រជល់មាន់និងជ្រូក ។
សង្គមនៅអាណាចក្រភ្នំជាសង្គមមេនិយមគឺទុកស្ត្រីជាធំទាំងក្នុងគ្រួសា រនិងសង្គមតួយ៉ាងដូចរឿងព្រះនាងលីវយីទៅច្បាំង ជាមួយហ៊ុនទៀនជាភស្តុតាងជាក់ស្ដែង ។ ពិធីបុណ្យការនិងបុណ្យសពមានលំនាំដូចនៅលីនយីដែរ ហើយស្រីៗនិយមទៅដណ្ដឹងប្រុសៗ ។ នេះគឺធាតុមួយនៃអត្ថិភាពនៃលទ្ធិមេនិយមទៀតដែរ ។ ចិនបានកត់សំគាល់ថានៅក្នុងគ្រួសារពួកស្រីប្រុសអាចទាក់ទងគ្នា បានតាមទំនើងចិត្ត ។
ក្នុងករណីកាន់ទុក្ខគេត្រូវកោរសក់និងពុកមាត់ ឯពិធីរំលាយសពមានបួនយ៉ាង៖ ១.បោះសពចោលទៅក្នុងទន្លេ ២.បូជាដោយភ្លើង ៣.យកសពទៅកប់ ៤.យកសពទៅ ដាក់ចោលក្នុងព្រៃស្មសានឲសត្វស៊ី ។ ក្នុងករណីបូជាដោយភ្លើងគេនិយមយកធាតុ ដែលនៅសេសសល់ពីដុតដាក់ក្នុងកោដិបិទជិត ហើយយកទៅបោះចោលក្នុងទន្លេ ។ ព្រះមហាក្សត្រប្រើកោដិមាស មន្ត្រីនាម៉ឺនប្រើកោដិប្រាក់ រាស្ត្រសាមញ្ញប្រើកោដិដី ។ អ្នកស្រុកអាណាចក្រភ្នំចូលចិត្តយកវិធីចម្លែកដើម្បីរកសេចក្ដីពិត ។ កាលណាមានបាត់របស់អ្វីមួយគេតែងពូតបាយមួយពំនូត យកទៅដាក់មុខទេព្ដាហើយបួងសួងឲរកមុខជនទុច្ចរិត ។ ស្អែកឡើងគេចែកឲបានទៅខ្ញុំកំដរនៅក្នុងផ្ទះឲបរិភោគ៖ ក្នុងមាត់ចោរវានឹងមានហូរឈាមចេញមកនិងមិនអាចទំពារបាយផង ឯមាត់ជនទៀងត្រង់បាននោះនិងរអិលចូលទៅក្នុងមាត់បានយ៉ាងស្រួល ។ ម្យ៉ាងទៀតកាលណាជនណាជាប់ចោទគេឲជននោះអត់បាយបីថ្ងៃ រួចគេតម្រូវឲលូកយកវត្ថុផ្សេងៗ ចេញពីទឹកកំពង់ពុះរឺកាន់ពូថៅរឺច្រវាក់ដុតក្រហមដើរ៧ជំហាន ។ បើមានកំហុសមែនដៃជននោះនឹងរលាយរលួយ ផ្ទុយទៅវិញនឹងគ្មានកើតអ្វីទាំងអស់ ។[៣០]
វប្បធ៌ម
តុលាការខ្មែរ ប្រើប្រាស់ច្បាប់តុលាការឥណ្ឌា រួមជាមួយនឹងតុលាការតាមបែបប្រពៃណីខ្មែរ។ របបគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលខ្មែរអនុវត្តតាមរបបរាជានិយមបែបឥណ្ឌា។ ប៉ុន្តែមិនបែងចែកវណ្ណៈនៅក្នុងសង្គមតាមបែបឥណ្ឌាទេ។ ឯការបន្តមត៌ក ខ្មែរនៅតែប្រកាន់យកប្រពៃណីរបស់ខ្លួនដដែល។
វប្បធ៌មហ៊្វូណនត្រូវបានលាយចំរុះគ្នានៃជំនឿតាមបែបអ្នកស្រុកដើម និងគំនិតទស្សនៈបែបឥណ្ឌា ។ នគរនេះត្រូវបានគេនិយាយថាត្រូវរងឥទ្ធិពលយ៉ាងធ្ងន់ដោយវប្បធ៌មឥណ្ឌា ប្រហែលជាតាមរយៈក្រុមនគរកណ្ដាលមួយចំនួនដូចជាទ្វារវតី រឺ ម៉ាឡេយូ [៣១]ហើយនិងការជួលពួកឥណ្ឌាក្នុងគោលបំណងគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលរដ្ឋមួយចំនួន ។ សំស្ក្រឹតគឺជាភាសានៅក្នុងវាំង និងពួកអ្នកហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំបានឧបត្ថម្ភទំនុកបំរុងដល់ព្រហ្មញ្ញសាសនា និងបន្ទាប់មកសតវត្សទី៥ លទ្ធិព្រះពុទ្ធសាសនា ។ គេពុំបានដឹងថាតើសាសនាណាមួយបានចូលមកស្រុកខ្មែរមុនទេ បើតាមឯកសារខ្លះគេថាព្រះបាទអសោកទ្រង់ បានបញ្ជូនសមណទូតពីរអង្គមកជ្រោយសុវណ្ណភូមិ ដើម្បីសព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនានៅសតវត្សទី៣មុនគ.ស. ។ គេមិនដឹងថាសុវណ្ណភូមិនេះត្រូវត្រង់ណាឲប្រាកដទេ ។ អ្នកស្រាវជ្រាវគ្រាន់តែស្របថាសុវណ្ណភូមិនេះត្រូវ នឹងភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍នេះឯង ។ ម្យ៉ាងទៀតបុរាណវត្ថុទាក់ទងនឹងព្រះពុទ្ធសាសនាដែលគេរកឃើញ នៅតំបន់នេះគេឃើញមានអាយុកាលត្រឹមតែពីសតវត្សទី៣-៤នៃគ.ស.ប៉ុណ្ណោះ ។ គេឆ្ងល់ថាបើផ្សាយតាំងពីសតវត្សទី៣មុនគ.ស.ហេតុអ្វីបានជាឲផ្លែផ្កានៅសតវត្សទី៣- ៤នៃគ.ស.ទៅវិញ គឺអស់រយៈពេល៦រឺ៧ស.វ.? បើទោះជាបែបនេះក្ដីក៏គេដឹងថាព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលយកប្រទេសយើងដំបូងគឺពុទ្ធសាសនាហីនយានជាភាសាសំស្ក្រឹត ដែលពួកឥណ្ឌានៅអមរវតីរាប់អាននៅស.វ.ទី២-៣នៃគ.ស. ។ នេះបើតាមសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់និងតាព្រហ្មបាទី ។ ព្រះពុទ្ធសាសនារុងរឿងនៅសតវត្សទី៥ និងទី៦ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេចកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ននិងរុទ្រវរ្ម័ន ដោយមានការបញ្ជូនព្រះសង្ឃជាតិខ្មែរ និងឥណ្ឌាទៅប្រទេសចិន ។[៣២]កាក់លុយនៅស្ថានីយអូរកែវត្រូវបានរកឃើញ ដោយមានសិលាចារឹកជាច្រើនជាភាសាបាលី ដែលបង្ហាញនូវវត្តមាននៃព្រះពុទ្ធសាសនា ក្នុងតំបន់នេះក្បែរៗសតវត្សទី៥នៃគ.ស. ។[៣៣] កំណត់ត្រាជាច្រើនបង្ហាញថាការប្រមូលពន្ធត្រូវបង់ជា ប្រាក់ មាស គុជខ្យង និងឈើក្រអូប ។ លោក ខាង ថាយ រឺ Kāng Tài 康泰 និង ជូ អ៊ីង រឺ Zhū Yīng 朱應 បានរាយការណ៍ថាប្រជាជនហ៊្វូណនបានអនុវត្តរបបទាសភាព និងការវិនិច្ឆ័យត្រូវបានកាត់សេចក្ដីតាមរយៈការល្បងនិងពិសោធន៍ រួមមានដូចជាវិធីជាច្រើនតាមការរើសយកច្រវាក់ដែកក្រហមក្ដៅ និងយកមកវិញនូវចិញ្ចៀននិងស៊ុតចេញពីទឹកកំពុងតែពុះ ។
ភស្តុតាងខាងបុរាណវត្ថុឆ្លើយតបយ៉ាងទូលំទូលាយដល់កំណត់ត្រារបស់ចិន ។ ពួកចិនបានពិពណ៌នាពួកអ្នកនគរភ្នំជាមនុស្សដែលរស់នៅលើផ្ទះសសរខ្ពស់ៗ ដាំស្រូវនិងបញ្ជូនពន្ធមាស ប្រាក់ ភ្លុក និងសត្វប្លែកៗ ។[៣៤]
របាយការណ៍របស់លោក ខាង ថាយ និង ជូ អ៊ីងគឺមិនបញ្ចើចបញ្ចើដល់អរិយធ៌មហ៊្វូណនទេ ថ្វីបើដូច្នោះក៏ដោយកំណត់ត្រាសវនការរាជវាំងចិន បង្ហាញថាក្រុមតន្ត្រីករហ៊្វូណនបានមកទស្សនៈកិច្ចប្រទេសចិន ក្នុងឆ្នាំ២៦៣ ។ ព្រះចៅអធិរាជចិនមានចំណាប់អារម្មណ៍ណាស់ ដោយព្រះអង្គចេញព្រះរាជបញ្ជា ឲមានការបង្កើតឡើងនូវវិទ្យាស្ថានមួយសំរាប់តន្ត្រីអ្នកហ៊្វូណន ក្បែរណានជីង ។[៣៥]ពួកអ្នកនគរភ្នំត្រូវបានរាយការណ៍ផងដែរ ថាមានការចងក្រងសៀវភៅដ៏ច្រើននិងដាក់ទុកជាឯកសារទូទាំងប្រទេស ដោយបង្ហាញនូវកម្រិតខ្ពស់នៃស្នាដៃខាងសិក្សាធិការ ។ ប៉ុន្តែឯកសារទាំងនោះត្រូវបាត់បង់អស់ហើយ ដែលធ្វើឲយើងមិនដឹងថាតើអក្សរដូនតាយើងក្នុងសៀវភៅយ៉ាងម៉េចទេ ។ បើតាមសិលាចារឹក៤ផ្ទាំងភាសាផ្លូវការគឺភាសាសំស្ក្រឹត ដូច្នេះមិនបានន័យថាភាសាខ្មែរមិនត្រូវបានប្រើប្រាស់ទេ ។ យើងអាចមើលឃើញមានភាសាខ្មែរដូចជាឈ្មោះស្រុកក្ដី (វ្នំ) ឈ្មោះរាជធានីក្ដី (ទមាក់រឺទល្មាក់)ដែលអាចបញ្ជាក់ថាភាសាខ្មែរគេប្រើជាមួយនឹងភាសាសំស្ក្រឹតដែរ ។ ប្រហែលជាថ្ងៃណាមួយគេអាចរកឃើញសិលាចារឹកណាមួយ ក្នុងចំណោមសិលាចារឹកជាភាសាខ្មែរដែលអាចភ្ជាប់ ទៅអាណាចក្រភ្នំបានជាមិនខាន ។[៣៦]
ព្រះសង្ឃពីរអង្គមកពីហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំគឺមន្ត្រសេន និងសង្ឃបាលបានសំណាក់នៅនិវេសនដ្ឋាននៅចិនអស់រយៈពេល១៦ឆ្នាំហើយធ្វើការប្រាំការិយាល័យក្នុងសតវត្សទី៥ដល់ទី៦ និងបកប្រែគម្ពីរព្រះសូត្រពុទ្ធសាសនាពីសំស្ក្រឹត (រឺ ប្រាក្រឹត) ទៅភាសាចិន ។ ព្រះអង្គបានការស្ងើចសរសើរពីព្រះចៅក្រុងចិន ហើយបានចាត់ទុកព្រះអង្គជាព្រះគ្រូទៀតផង ។[៣៧][៣៨]ក្នុងចំណោមអត្ថបទជាច្រើនទាំងនោះគឺជា សប្តសតិកាប្រាជ្ញាបារមីតសូត្រមហាយាន (តៃស្ឆុត្រៃបិដក រឺ Taishō Tripiṭaka ២៣២) ។[៣៩] អត្ថបទនេះត្រូវបានបកប្រែផ្សេងពីគ្នាដោយព្រះសង្ឃទាំងពីរអង្គ ។[៣៨]ព្រះពោធិសត្វមញ្ជុស្រីកុមារភូត (Mañjuśrī) គឺជាតួអង្គលេចធ្លោមួយអង្គក្នុងអត្ថបទនេះ ។
នៅពេលទ័ពចេនឡាបានចូលវាយអាណាចក្រភ្នំ ពុទ្ធសាសនាហីនយានជាភាសាសំស្ក្រឹតនៅរុងរឿងនៅឡើយ ។ នៅសតវត្សទី៧ មានព្រះសង្ឃចិនមួយអង្គនិមន្តពីឥណ្ឌាទៅចិនវិញ ព្រះនាមយី ស៊ីងមានថេរដិការថា ពីដើមព្រះធម៌មានភាពរុងរឿងហើយផ្សព្វផ្សាយទៅគ្រប់ទិសទី តែឥឡូវនេះស្ដេចកំណាចមួយអង្គបានបំផ្លិចបំផ្លាញចោលអស់ហើយ ព្រះសង្ឃរកតែមួយអង្គមិនបានផង ។ ដូច្នេះពុទ្ធសាសនាហីនយានប្រហែលជារលាយបាត់បង់នៅសតវត្សនោះហើយ ទើបក្រោយមកទៀតទើបឃើញលទ្ធិពុទ្ធសាសនាមហាយាន បានចេញផ្សព្វផ្សាយលទ្ធិរបស់ខ្លួន ។
ចំណែកព្រាហ្មណ៍សាសនាគេឃើញមានគោរពព្រះឥសូរ ព្រះវិស្ណុ ព្រះហរិហរ (វិស្ណុនិងឥសូររួមគ្នា )និងព្រះព្រហ្ម ។ នៅខាងដើមអាណាចក្រភ្នំទំនងគណៈខាងឥសូរនិយមជាសាសនាផ្លូវការផងដឹង បើតាមឯកសារចិនគេព្រះរាជាយាងឡើងភ្នំម៉ូតាន ដើម្បីធ្វើសក្ការបូជាដល់ព្រះមហេស្វរៈ ។ ប៉ុន្តែព្រះអធិរាជាខ្លះបានផ្លាស់ពីឥសូរនិយមមកពុទ្ធនិយមវិញ ដូចជាព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័នជាដើម ។ ខាងព្រះវិស្ណុគេឃើញមានប្រាសាទនៅភ្នំដាស្រុកព្រៃកប្បាសខេត្តតាកែវ ។ គេឃើញសិលាចារឹករបស់ព្រះនាងកុលប្រភាវតីនិងគុណវរ្ម័ន ក៏មានលក្ខណៈវិស្ណុនិយមដែរ ។ ក្នុងវិស័យស្ថាបត្យកម្មគេច្រើនសាងប្រាសាទពីឥដ្ឋ ។ ដូច្នេះហើយទើបប្រាសាទទាំងនោះមិនឃើញមានស្ថិតស្ថេរមកដល់សព្វថ្ងៃសោះ លើកលែងតែប្រាសាទដុលដែលលុងដោយភ្នំទើបគេមានឃើញនៅសេសសល់ ។ ឃឿងសំណង់ផ្សេងៗដែលគេរកឃើញនៅកំពង់ផែអូរកែវ និងអង្គបុរីក៏សង់អំពីឥដ្ឋដែរ ។ ខាងសិល្បៈបដិមាក៏គេបានរកឃើញនៅភ្នំដា ស្រុកព្រៃកប្បាស ខេត្តតាកែវដែរ ដូចជាពុទ្ធរូបវត្តរំលក រូបព្រះវិស្ណុ ព្រះពលរាម ព្រះកល្កិន ព្រះគ្រឹស្ណគោវធ៌ន ។ ស្នាដៃទាំងនេះមានលក្ខណៈជាឥណ្ឌារាងធាត់កាច់ចង្កេះនិងមានធ្នូ រឺ ជន្ទល់ទ្រ ឆ្លាក់ជាប់នឹងជញ្ជាំងថ្ម គឺពុំទាន់មានលក្ខណៈចម្លាក់សោតពេញលេញឡើយ ។ ដូច្នេះគេអាចឃើញថាជាអរិយធម៌ខ្មែរជាអរិយធម៌ខ្ពង់ខ្ពស់ជាងប្រទេសជិតខាង ដែលខ្មែរចេះពូនផ្សំជាមួយនិងអរិយធម៌បរទេស ហើយបានកែច្នៃមកក្លាយជារបស់ខ្មែរ ទោះបីជាវាមិនទាន់មានលក្ខណៈជាតិពិតប្រាកដក៏ ដោយក៏វាជាកេរមរតករបស់កូនចៅខ្មែរជំនាន់ក្រោយដែរ វាក៏ជាគ្រឹះសំរាប់អរិយធម៌សម័យអង្គរដែរ ។[៤០]
សេដ្ឋកិច្ច
ហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំគឺជាមហាសេដ្ឋកិច្ចទីមួយលើកដំបូងរបស់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ។ នគរនេះគឺសំបូរសប្បាយព្រោះតែការដោះដូរពាណិជ្ជកម្មនិងកសិកម្ម ។ ហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំបានកើនឡើងនូវទ្រព្យសម្បត្តិដោយសារតែបានត្រួតត្រាលើបួរដីក្រៈជាច្រកតូចចង្អៀតនៃឧបទ្វីបម៉ាឡេ ដែលក្រុមពួកឈ្មួញបានដឹកជញ្ជូនទំនិញធ្វើពាណិជ្ជកម្មរវាងចិននិងឥណ្ឌា ។ ពួកគេប្រើប្រាស់ប្រាក់ចំណេញមួយចំនួនដើម្បីសាងនូវប្រព័ន្ធស្តុកទឹក និងបញ្ចូលទឹកសព្វទិសទី ។ ពួកពលរដ្ឋរស់នៅដោយឆាកជីវិតបែបរំភើយ ។ អត្រាប្រជាជនហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំបានប្រមូលផ្ដុំគ្នាតាមដងទន្លេមេគង្គ៖តំបន់នេះគឺជាតំបន់ធម្មជាតិសំរាប់អភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ច ដោយពឹងផ្អែកលើការនេសាទត្រី និងការដាំដុះស្រូវ ។ សេដ្ឋកិច្ចនគរភ្នំត្រូវពឹងផ្អែកទៅលើស្រូវដ៏ច្រើនលើសលុប ដែលបានផលិតដោយប្រព័ន្ធបញ្ចូលទឹកចូលស្រែដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ ។ អ្នកស្រុកចេះជីកព្រែកខ្វាត់ខ្វែងដែលគេឃើញមានស្លាកស្នាម នៅកម្ពុជាក្រោមខាងលិច ។ តាមយោបល់អ្នកជំនាញគេថាព្រែកជីកទាំងនេះ គឺសម្រាប់បង្ហូរទឹកជំនន់ទន្លេមេគង្គចេញផង និងលាងឲស្អាតទឹកភក់ល្បាប់ និងបន្សាបអំបិលដែលជ្រួតជ្រាបក្នុងដីផង ជាគមនាគមន៍ទៅទីក្រុងទាំងឡាយនឹងអាចឲសំពៅឆ្លងកាត់ទៅ ពីសមុទ្រចិនទៅឈូងសមុទ្រសៀម ដោយមិនបាច់កុងព័ទ្ធជ្រោយទឹកខ្មៅឡើយ។ ក្រៅពីរបរស្រែដែលចិនថា គេព្រោះមួយឆ្នាំរួចគេច្រូតបានបីរដូវរបរខាងចំការក៏មានដូចជា ដាំក្រូច ទទឹម អំពៅ ស្លា ។ល។ [៤១]ពាណិជ្ជកម្មតាមសមុទ្រក៏បានដើរតួសំខាន់ខ្លាំងមែនទែន ក្នុងការអភិវឌ្ឍនគរភ្នំ ។ សំណល់បុរាណវត្ថុនូវអ្វីដែលជាកំពង់ផែដ៏សំខាន់របស់ព្រះរាជាណាចក្រនេះ គឺអូរកែវ គឺត្រូវបានរកឃើញរួមមានរ៉ូម៉ាំងដូចគ្នានឹងវត្ថុបុរាណពែរ្ស ឥណ្ឌា និងក្រិចដែរ ។ អ្នកជំនួញអាចធ្វើដំណើរបែបនោះបានក៏ដោយសារតែមានបច្ចេកទេសខាងនាវាចរណ៍ តាមឯកសារចិនបានឲដឹងថាអ្នកនគរភ្នំអាចធ្វើសំពៅបាន ប្រវែងប្រហែល៣០ម៉ែត្រក្បាលនិងកន្សៃមានរាងជាក្បាល និងកន្ទុយរបស់សត្វត្រី ។[៤២] អ្នកប្រាជ្ញបុរាណជាតិអាល្លឺម៉ង់ អាល់ប្រិឆថ៍ ឌីលេ មានជំនឿថាកំពង់ផែដ៏សំខាន់របស់នគរភ្នំ បានបង្ហាញជាមួយអូរកែវដែលដូចគ្នា គឺកត្តិករដែលបានចាត់ទុកដោយភូមិវិទូសតវត្សទី២នៃអេឡិចសង់ឌ្រី ផ្តូឡេមី (Ptolemy) ថាជាផ្សារធំដែលពួកឈ្មួញមកពីអាណាចក្រចិន និងរ៉ូមជួបជុំគ្នាដើម្បីដោះដូរពាណិជ្ជកម្ម ។ ទំនិញដែលគេច្រើនលក់គឺមាន មាស ប្រាក់ សំពត់ព្រែ គ្រឿងកែវ ។ល។ ឯកសារចិនបាននិយាយថាអាណាចក្រភ្នំជាទីកើតមាស ប្រាក់ ទង់ដែង សំណប៉ាហាំង គ្រឿងក្រអូប ភ្លុកដំរី និងពេជ្រ ។ ឯកសារនេះបញ្ជាក់ថាពេជ្រនេះគឺគេមុជចូលយកនៅក្នុងសមុទ្រ ហើយយកដែកដំក៏មិនខូចទេតែខូចដែកវិញ ។ អ្នកស្រុកប៉ិនប្រសប់ខាងរបរជាងមាសរឺប្រាក់ដូចជាធ្វើចិញ្ចៀនរឺកងដៃមាស ធ្វើគ្រឿងចានក្បានប្រាក់ ហើយអ្នកស្រុកក៏ប៉ិនដែរខាងរបរសូនរូប ត្បាញសូត្រ ចរបាប់ ស្លកែវ ។ល។[៤៣] ឌីហ៍ឡេក៏មានជំនឿថាអូរកែវផ្គត់ផ្គង់បរិក្ខារល្អបំផុត ពត៌មានលំអិតនេះត្រូវបានផ្ដល់ដោយផ្តូឡេមី នូវដំណើរសមុទ្រមួយដែលធ្វើឡើងដោយឈ្មួញក្រិច-រ៉ូមម្នាក់ឈ្មោះអេឡិចសង់ដឺរទៅកាន់កត្តិករ ដែលស្ថិតនៅចុងបូព៌ាបង្អស់ នៃច្រកពាណិជ្ជកម្មតាមសមុទ្រពីចក្រភពរ៉ូមខាងកើត ។[៤៤]ទំនាក់ទំនង
ប្រវត្តិវិទូជាតិបារាំង លោក ហ្សខ សឺដេស ភ្លាមៗបានឲសម្មតិកម្មនូវទំនាក់ទំនងមួយ រវាងព្រះរាជានៃហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ និងរាជវង្សសៃលេន្ទ្រនៃឥណ្ឌូនេស៊ី ។ លោកសឺដេសមានជំនឿថាគោរម្យងារនៃម្ចាស់ភ្នំត្រូវបានប្រើ ដោយពួកស្ដេចសៃលេន្ទ្រទំនងជាត្រូវបានប្រើ ដោយស្ដេចហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំដែរ ដោយហេតុថាឈ្មោះ ហ៊្វូណន គឺជាប់ទាក់ទងនឹងភាសាខ្មែរថា ភ្នំ ។[៤៥]ពួកអ្នកប្រាជ្ញដ៏ទៃទៀតបានច្រានចោលនូវសម្មតិកម្មនេះ ដោយចង្អុលបង្ហាញថាខ្វះខាងភស្តុតាងលើអក្សចារឹក នៃកម្ពុជាដើមដំបូងចំពោះការប្រើប្រាស់នៃគោរម្យងារដូចគ្នានេះ ។[៤៦]ពួកអ្នកហ៊្វូណនក៏ធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាមួយរាជវង្សលាងចិនភាគខាងត្បូងដែរ ។[២៨]តិចតួចណាស់ដែលគេដឹងអំពីប្រវត្តិនយោបាយរបស់ហ៊្វូណន ក្រៅពីទំនាក់ទំនងជាមួយចិន ។ លោកសឺដេសយល់ថាទំនាក់ទំនងជាមួយចិនមានលក្ខណៈ ជាពាណិជ្ជកម្មច្រើនជាងនយោបាយ ។ កាលណោះប្រទេសចិនស្ថិតនៅក្នុងសម័យនគរបី ពេលនោះនគរអ៊ូចិនមិនអាចធ្វើជំនួញតាមផ្លូវគោកបាន ក៏បានធ្វើជំនួញតាមផ្លូវទឹកជាមួយហ៊្វូណនវិញព្រោះតែតំរូវការវត្ថុប្រណីត ។ ដោយហេតុនេះហើយទើបគេជ្រើសរើសយកប្រទេសហ៊្វូណន ដែលស្ថិតនៅចំផ្លូវសមុទ្រ ដែលមិនអាចជៀសវៀងបានសំរាប់អ្នកដំណើរសំពៅកាត់តាមច្រកម៉ាឡាកា និងអ្នកនិយមដឹកទំនិញតាមបួរដីប្រទេសម៉ាឡេយូ ។[៤៧] ការប៉ះទង្គិចគ្នារយៈពេលខ្លីមួយត្រូវបានកត់ត្រាថាកើតឡើង នៅទសវត្សឆ្នាំ២៧០ នៅពេលហ៊្វូណននិងប្រទេសជិតខាង ចាម្ប៉ាបានចូលរួមកម្លាំងគ្នា ដើម្បីវាយប្រហារលើតំបន់មួយនៃតុងកឹង (ដែលនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ចិននៅពេលនោះ) ស្ថិតនៅអ្វីដែលឥឡូវជាវៀតណាមខាងជើងសព្វថ្ងៃនេះ ។ នៅឆ្នាំ៣៥៧ ហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំបានក្លាយជាសាមន្តរដ្ឋចិន និងបន្តជារៀងរហូតមកដល់ការបែងបាក់ប្រទេសនៅសតវត្សទី៦ ។ ចំពោះទំនាក់ទំនងជាមួយឥណ្ឌា ឯកសារចិនមួយនៅសតវត្សទី៥ និយាយថាមានមនុស្សឈ្មោះ កៀសៀងលី ជាអ្នកស្រុកតាន់យ៉ាង (នៅខាងលិចឥណ្ឌា) បានធ្វើដំណើរពីឥណ្ឌាមកដល់អាណាចក្រភ្នំ ។ ជាអ្នកដែលនិយាយប្រាប់ពីរឿងប្លែកពីឥណ្ឌាទៅហ្វានឆាន ប៉ុន្តែដំណើរទៅប្រទេសនោះត្រូវអស់ពេលយូរប្រហែលជា៣រឺ៤ឆ្នាំក៏សឹងតែមាន ។ ដោយស្ដេចជាប់ចិត្តនឹងរឿងចំលែកទាំងនោះហើយ ទើបទ្រង់ព្រះញាតិរបស់ព្រះអង្គស៊ូវូទៅឥណ្ឌា ។ រាជទូតខ្មែរបានចុះសំពៅនៅតូវគីវលី (T’eou-kiu-li) ប្រហែលជាត្រូវនឹងតក្ដោល ត្រង់នេះហើយដែលបង្ហាញថាឥទ្ធិពលហ៊្វូណនបានលាតសន្ធឹង ដល់មហាសមុទ្រឥណ្ឌា ។ រាជទូតនគរភ្នំបានទៅដល់ពាមទន្លេគង្គា ហើយធ្វើដំណើរតាមទន្លេទៅជួបស្ដេចមួយអង្គ ដែលលោកឡឺវី (L.Levi) ថាជាស្ដេចក្នុងរាជវង្សមុរុណ្ឌ ។ ស្ដេចអង្គនេះបាននាំភ្ញៀវទស្សនាប្រទេសព្រះអង្គ ហើយបានឲឥណ្ឌាម្នាក់ឈ្មោះ ឆេន សុងនាំត្រលប់មកវិញនូវសេះ៤នៃស្រុកនោះ ដើម្បីទុកជាដង្វាយនៃអធិរាជអាណាចក្រភ្នំ ។[៤៨]
ចេនឡា (Zhēnlà) គឺជាសាមន្តរដ្ឋមួយរបស់ហ៊្វូណននៅទីបំផុតបានលេបយកនគរភ្នំទាំងមូល ។ ព្រះរាជាដែលបានស្គាល់ចុងក្រោយបង្អស់នៃរាជាណាចក្រភ្នំគឺ លាវថួបាម៉ូ រឺ Liútuóbámó 留陁跋摩 (រុទ្រវរ្ម័ន) ដែលជាអ្នកគ្រប់គ្រងពីឆ្នាំ៥១៤រហូតដល់ រ.ឆ្នាំ៥៤៥ នៃគ.ស. ។
អាណាចក្រភ្នំ៖ សតវត្សទី២-៧
| រៀង | ព្រះនាមដើម | ព្រះនាមចិន | រជ្ជកាល |
| ០១ | មិនស្គាល់ | Liǔyè 柳葉 / Yèliǔ葉柳 (លីវយី/យីលីវ) | សតវត្សទី១/២? |
| ០២ | មិនស្គាល់ | Hùntián 混塡 / Hùnhuì 混湏] (ហ៊ុនទៀន/ហ៊ុនហួយ) | សតវត្សទី១/២ |
| ០៣ | មិនស្គាល់ | Hùnpánhuáng 混盤況 (ហ៊ុនប៉ានហួង) | ខាងចុងសតវត្សទី២ |
| ០៤ | មិនស្គាល់ | Pánpán 盤盤 (ប៉ានប៉ាន) | ខាងចុងសតវត្សទី២ |
| ០៥ | មិនស្គាល់ | Fàn Shīmàn 范師蔓 (ផ្វាន់ ចេម៉ាន់) | ដើមសតវត្សទី៣ |
| ០៦ | មិនស្គាល់ | Fàn Jīnshēng 范金生 (ផ្វាន់ ជិនស៊ិង) | រ.២៣០? |
| ០៧ | មិនស្គាល់ | Fàn Zhān 范旃 (ផ្វាន់ ចាន) | រ.២៣០-រ.២៤៣ រឺ ក្រោយមកទៀត |
| ០៨ | មិនស្គាល់ | Fàn Cháng 范長 (ផ្វាន់ ឆាង) | បន្ទាប់ពីឆ្នាំ២៤៣ |
| ០៩ | មិនស្គាល់ | Fàn Xún 范尋 (ផ្វាន់ ស៊ីន) | ២៤៥/៥០-២៨៧ |
| ១០ | មិនស្គាល់ | មិនស្គាល់ | ខាងចុងសតវត្សទី៤ |
| ១១ | ឆានតាណា | Zhāntán 旃檀 (ចានថាន) | រ.៣៥៧ |
| ១២ | មិនស្គាល់ | មិនស្គាល់ | ខាងចុងសតវត្សទី៤ |
| ១៣ | កៅណ្ឌិន្យ | Qiáochénrú 僑陳如 (ឈាវឆិនយូ) | រ.៤២០ |
| ១៤ | ស្រីឥន្ទ្រវរ្ម័ន | Chílítuóbámó 持梨陀跋摩 (ឈីលីធួប៉ាម៉ូ) | រ.៤៣០-រ.៤៤០ |
| ១៥ | មិនស្គាល់ | មិនស្គាល់ | មិនស្គាល់ |
| ១៦ | មិនស្គាល់ | មិនស្គាល់ | មិនស្គាល់ |
| ១៧ | កៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ន | Qiáochénrú Shéyébámó 僑陳如闍耶跋摩 (ឈាវឆិនយូ សេយ៉េប៉ាម៉ូ) | ៤៨៤-៥១៤ |
| ១៨ | រុទ្រវរ្ម័ន | Liútuóbámó 留陁跋摩 (លាវថួប៉ាម៉ូ) | ៥១៤-រ.៥៤៥ |
| ១៩ | មិនស្គាល់ | មិនស្គាល់ | សតវត្សទី៦ |
| ២០ | មិនស្គាល់ | មិនស្គាល់ | សតវត្សទី៦-៧ |
ព្រះមហាក្សត្រល្បីៗ
- ព្រះបាទហ៊ុនទៀន(គ.ស. ៦៨)៖ ជនជាតិឥណ្ឌា កាន់សាសនាព្រាហ្មណ៍។ ព្រះអង្គបានរៀបចំអភិសេកជាមួយព្រះនាងលីវយី នៅសតវត្សទី១នៃគ.ស.។
- ព្រះបាទហ៊ុនប៉ាន់ហួន៖ ព្រះអង្គបានបង្ក្រាបការបះបោរ ហើយតែងតាំងរាជបុត្រ និងចៅព្រះអង្គជាស្ដេចសាមន្តរាជជាច្រើន។
- ព្រះបាទផាន់ចេម៉ាន់៖ ព្រះអង្គបានពង្រីកទឹកដីរហូតដល់ជ្រោយម៉ាឡាកា។ ក្នុងរាជ្យព្រះអង្គ នគរភ្នំក្លាយជាចក្រភពមួយ។
No comments:
Post a Comment